44
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
Azərbaycan dilinə, sözdüzəldici morfem tat dilinə mənsubdur;
2) sözün kökü tat dilinə, sözdüzəldici morfem Azərbaycan
dilinə mənsubdur.
Azərbaycan tatlarının müxtəlif ləhcə və şivələrində işlə-
nən birinci tərəfi Azərbaycan dilindən alınma, ikinci tərəfi tat
dilinə məxsus, köməkçi fel olan analitik fell ərdə maraqlı
xüsusiyyət aşkara çıxır. Birinci t ərəf, bir qayda olaraq, -mış/-
miş/-muş/-müş şəkilçisi ilə əmələ gəlmiş feli sifətlə ifadə
olunur. Məsələn;
alışmış birən «alışmaq, öyrəşmək»;
allanmış
birən «aldanmaq»;
aldatmış soxtən «aldatmaq»;
axmiş birən
«axmaq»;
aqnamiş birən «ağnamaq»;
inanmış birən
«inanmaq»;
inanmiş soxtən «inandırmaq» və s.
Ohunçuluq «dəmirçilik» (Məl.). Lahıc ləhcəsində «də-
mirçilik» mənası
həngəri sözü ilə verilir. Bu ləhcədə
həngər
«dəmirçi» mənasındadır. «Həng» sözünün «dəmir» mənasında
olması şübhə doğurmur.
Tat dilindəki hibrid sözlər
müxtəlif leksik-semantik söz
qruplarında da müşahidə olunur. Bir məfhumun fərqli növlə-
rini bildirmək üçün istifadə olunan söz birləşmələrində tərkib
hissələrindən biri alınma, o biri il ə tat mənşəli olur. Bu,
mürəkkəb sözlərdə də özünü göstərir.
Tat dilində «alma» mənası «
sib» sözü ilə ifadə olunur.
Bununla yanaşı, dildə müasir Azərbaycan dilindən alınma
«alma» sözü də işləkdir. Konkret nümunələri nəzərdən keçirək.
Qənd alması sözü ümumiran mənşəli
qənd və Azərbaycan
dilindən alınma
alma sözü əsasında formalaşmışdır.
Aybalma
sözü
ayıb və
alma sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
Belə hibrid sözlər arasında Azərbaycan dilindən bilavasitə
alınmış sözlərlə əmələ gələnlər də var. Məsələn:
xürdəantan,
urusəsib (rus alması),
qəndilsinaob və s.
Tat dilindəki alınma sözlərin əksəriyyətini adlar, xüsusilə
45
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
isimlər təşkil edir.
Dilin fel hissəsi isə, demək olar ki, sabit
qalmışdır. Burada hibrid söz lərin əmələ gəlməsi müşahidə
olunmur.
Azərbaycan dilindən tat dilinə «…cümlə daxilində konk-
ret olmayan şəxsin və ya başqa əşyaların adlarını bil dirən
sözlərin əvəzində işlənən» (71, 123) qeyri-müəyyən əvəz-
liklərdən aşağıdakılar daxil olmuşdur:
kimsə «kimsə»,
nəsə/bə-
zən
bu əvəzliyin tərkibindəki nə tat dilinə məxsus
çü ilə əvəz
olunmaqla
çüsə şəklində işlənir.
Azərbaycan dilindəki
kimsə, nəsə qeyri-müəyyən əvəzlik-
ləri sual əvəzlikləri ilə
sə ünsürünün birləşməsi əsasında for-
malaşmışdır. Tat dilindəki hibrid sözdə bu dilin sual əvəzliyi
sə
ünsürü iştirak edir:
kisə «kimsə»,
çüsə «nəsə» və s.
Tat dilində hibrid sözlər daha çox fellərdə özünü göstərir.
Bu zaman mürəkkəb felin ad hissəsində alınma söz, tat dilinə
məxsus olan köməkçi fellə işlənir.
Əşyanın iş, hərəkət və halını bildirən alınma sözlərin he-
sabına yaranan hibrid fell əri leksik-semantik cəhətdən
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. Hərəkət felləri:
ax birən//axmiş birən «axmaq»,
batmiş
birən «batmaq»,
kuç birən//kuçmiş birən «köçmək»,
uçmiş
birən «uçmaq»,
üzmiş birən «üzmək»,
yayilmiş birən//yoyilmiş
birən
«yayılmaq»,
çapmiş saxtən
«çapmaq»,
izləmiş
saxtən//izdəmiş saxtən «izləmək»,
hucum saxtən «hücum elə-
mək»,
dulaş birən//dulaşmiş birən «dolaşmaq»,
daxil birən
«daxil olmaq».
2. İş felləri:
artirmiş saxtən «artırmaq»,
boşləmiş saxtən
«başlamaq»,
buraz dərən «burazlamaq»,
burmiş dərən «bur-
maq»,
büzmiş saxtən «büzmək»,
bükmiş saxtən «bükmək»,
qazanc saxtən//qazanmiş saxtən «qazanmaq».
3. Nitq felləri:
qarğuş saxtən «qarğımaq»,
vidaləşmiş bi-
46
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
rən «vidalaşmaq»,
bağırmiş birən «bağırmaq»,
çərənləmiş bi-
rən «çərənləmək»,
sızıldamiş birən «sızıldamaq»,
pıçıldəmiş
birən «pıçıldamaq»,
xəbər ustarən «xəbər almaq»,
sual dərən
«sual vermək»,
təhnə zərən «tənə vurmaq»,
qinəmiş saxtən
«qınamaq».
4. Hissiyyat bildirən fellər:
utanmiş birən «utanmaq»,
qızarmiş birən «qızarmaq»,
çəkinmiş birən «çəkinmək»,
se-
vinmiş birən «sevinmək»,
qəzəblənmiş birən «qəzəblənmək».
5. Hal-vəziyyət bildirən fellər:
üzülmüş birən «üzülmək»,
cırələşmiş birən «cırlaşmaş»,
sinixmiş birən «sınıxmaq».
6. Təfəkkürlə bağlı olan fellər:
anləmiş birən «anlamaq»,
qammiş birən «qanmaq»,
düşimiş birən «düşünmək».
7. Səstəqlidi sözlərdən düzələn fellər:
anqirmiş birən
«anqırmaq»,
guruldəmiş birən «guruldamaq»,
mələmiş birən
«mələmək»,
uləmiş birən «ulamaq»,
xırıldəmiş birən «xırılda-
maq».
Azərbaycan dili tat dilinin hər
sahəsinə təsir etsə də, dilin
fel hissəsi, demək olar ki, sabit qalmışdır. Bel ə ki, tat dilinin
Azərbaycan dilindən çoxlu alınmalar qəbul etməsinə
baxmayaraq, onların arasında alınma fell ərə rast gəlmək
olmur. Lakin Azərbaycan dilindən feli sifət formasında və
kökü, ya da əsası substantivləşməklə keçən sözlər çoxdur.
Bunlar dilin özünəməxsus felləri ilə işlənərək, analitik üsulla
fellərin yaradılmasında mühüm rol oyna yır.
Bunlardan başqa, dildə alınma adlardan da analitik yolla
fellərin yaradılmasında geniş istifad ə olunur. Onların
da fel
kimi formalaşmasında tat dilinin h əm köməkçi,
həm də
müstəqil mənalı felləri həlledici rol oynayır. Onlar ancaq ad
formasında keçərək, mürəkkəb fellərin yaranmasında işti rak
edir.
Saxtən «etmək, eləmək» köməkçi feli ilə işlənən alınma-