Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.H.Eyvazova
6 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili tədqiq və təhlilə cəlb olunmuşdur. Azərbaycanın müxtəlif bölgələ- rində yaşayan tatların dilindəki alınmalar qruplaşdırılmış, onların işləklik dərəcələrinin aydınlaşdırlılmasına cəhd göstərilmişdir. Genealoji mənzərənin tədqiq edilməsi prosesində vasitələi və vasitəsiz alınmalar məsələsinə də baxılmışdır. Monoqrafiyada tat dili, eləcə də tat və Azərbaycan dillərinin qarşılıqlı əlaqələri ilə bağlı tədqiqat işlərinə də müraciət edilmiş, onlardakı materiallardan, dil faktlarından istifadə edilmiş, həmçinin, tat dilinin genealoji mənzərəsinə dair əldə edilmiş nəticələrin müqayisəli təhlili aparılmışdır. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.H.Eyvazova 7 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili GİRİŞ Dilin lüğət fondunun ənənəvi təsnif formalarından biri genealoji təsnifatdır. Belə bir təsnif zamanı sözlər mənşəyinə görə qruplara bölünür. Belə bölgü sözlərin iki əsas qrupunu fərqləndirməyi vacib edir: 1) dilin mənşəcə öz sözləri; 2) alınma sözlər. Dilin mənşəcə öz sözləri hər bir dilin lüğət fondunun əsas hissəsini təşkil edir. Dil müəyyən dillər ailəsinə daxil olur. Müəyyən dil ailəsinə daxil olan dillər tarixin müəyyən dövr- lərində təşəkkül tapıb formalaşdığından, qohum dil lərin qədim dövrünə aid leksik vahidlərə münasibətdə ortaqlıq özünü gös- tərir. Yəni, pradil səviyyəsinə aid leksik fonda daxil olan vahid qohum dillərin hamısına məxsusdur. Yazısı olan dill ərin lüğət tərkibinə daxil olan sözləri müəyyən etmək üçün yazılı abidələr müstəsna rol oynayır. Lüğət tərkibi, ilk növbədə, bu abidələr əsasında formalaşır. Yazılı abidələrdə işlənmiş sözlə- rin mənşəcə qruplaşdırılması isə etimoloji və təsviri təhlillər əsasında aparılır. Yazısı olmayan dill ərin leksik fonduna daxil olan vahidlərin ayırd edilməsi isə müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Bu zaman dilin daşıyıcı larının nitqi üzrə toplanmış materialların öyrənilməsi tələbi meydana çıxır. Yalnız h əmin materiallar əsasında dilin lüğət tərkibini müəyyən etmək, onun leksikasını öyrənmək mümkün olur. Dilin leksik sisteminin hərtərəfli araşdırılması bu dilə aid sözlərin başqa dillərdə işlənməsi ilə bağlı axtarışlara yol açır. Qohum dillər də bir-birinə yaxınlıq və uzaqlıq baxımın- dan fərqləndirilir. Bu baxımdan bir-birinə yaxın olan qohum dillərin leksik fondunda eyni v ə ya kiçik fonetik dəyişməyə məruz qalmış sözlər aşkara çıxır. Qeyd olunan cəhət yazısız dildə işlənən sözün derivatlarının yaxın qohum dild ə tapılması 8 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili nəticəsində leksik fondun üzdə olmayan vahidlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Belə araşdırmalar lüğət fondunun əsas kütləsini əhatə edə biləcək lüğətin forma- laşdırılması, hazırlanması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dilin əsas lüğət fondu daim dəyişikliklərə məruz qalır. Bu dəyişikliklər bilavasitə cəmiyyətin həyatında baş verən ha- disələrlə bağlı olur. Eyni zamanda lüğət fondunda dəyişikliklər dil daşıyıcılarının ictimai, siyasi, iqti sadi, mədəni həyatında baş verən hadisələrdən asılı olur. Q.Cəfərov lüğət tərkibinin dəyişməsini dinamik proses kimi səciyyələndirərək yazır: «Lüğət tərkibi qeyri-sabit və daim dəyişkəndir, dilin hər bir halında yeni sözlər meydana gəlməklə yanaşı, köhnə sözlər də sıradan çıxır. Ona görə də lüğət tərkibi sabitlik vəziyyətinin inkarı təsiri bağışlayır. Lüğət tərkibində baş verən bütün dəyişikliklərə baxmayaraq, o, sistemli tədqiqatdan kənarda qala bilməz» (17, 17). Şübhəsiz ki, bütün dillərin, o cümlədən Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibində də belə proseslər daim gedir, lüğət tərkibi dəyişir. Dildə yeni sözlər yaranır, yeni alınmalar lüğət tər- kibinə daxil olur. Bununla yanaşı, dilin bir çox sözləri arxaikləşir, passiv lüğət fonduna keçir. Passiv lüğət fondu anlayışı yazısı olan dillərə şamil olunur. Arxaikləşmiş və ya köhnəlmiş sözlər yazılı abidələrdə, ədəbi əsərlərdə, nəhayət, lüğətlərdə qalır, onlar dil daşyıcılarının nitq fəaliyyətində üzə çıxmır. Lüğət tərkibinin dil daşıyıcılarının nitq mate rialları əsasında formalaşdırılması zamanı materialın toplandığı dövrə aid söz və ifadələri aşkara çıxarmaq mümkündür. Deməli, bu zaman arxaikləşməyə, köhnəlməyə məruz qalmış sözlərin müəyyənləşdirilməsi mümkün olmur. Azərbaycanda tat dilinin yayılma arealları əsas götürülər- sə, bu dilin lüğət fondunu müxtəlif ləhcələrin leksikası əsa- 9 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili sında formalaşdırmaq olar. Bel ə olan halda, tat dilin ə mənsub olan beş ləhcənin leksikası üzrə materiallar toplamaq lazım gəlir. Tat dili qismən yazısı olan dil kimi qiymətləndirilir. Yazı yəhudi tatlarının dilində qeydə alınır. Dağ yəhudi lərinin tatları üçün müxtəlif dövrlərdə müxtəlif qrafik sis temlərdən istifadə olunmuşdur. Birinci tat əlifbası rus in qilabından əvvəl (XX əsrin əvvəlləri) yəhudi dilinin qrafik sistemi üzrə bu di lin səs sisteminə uyğunlaşdırılmış şəkildə hazır lanmışdır. XX əsrin birinci onilliyində bu əlifba əsasında iv ritdən tərcümələr nəşr edilmişdir. Ötən əsrin 20 -ci illərində yəhudi tat dilində müxtəlif dərsliklər və əlifbalar nəşr olun muşdur. 1928-1938-ci illərdə dağ yəhudiləri latın əsaslı əlif badan istifadə etmişlər. 1938-ci ildə bu əlifba da dəyiş dirilmiş və rus qrafikalı əlifbadan istifadə olunmağa başlan mışdır. Yazının yəhudi tat dilinə aid olmasına baxmayaraq, yəhudi tat dili ilə tat dilinin yaxınlığı ümumi sözlərin bir his səsini qeydə almağa imkan yaratmışdır. Azərbaycan tat larının dilinin lüğət tərkibi, əsasən, bu dilin ləhcə və şivələri əsa sında aparılmış tədqiqat prosesində toplanmış materialları əhatə edir. Bu tipli işlər haqqında yuxarıda tat dili nin tədqiqat tarixindən bəhs edilərkən məlumat verilmişdir. Azərbaycan tatlarının l əhcə və şivələrinin leksikası üzrə aparılmış tədqiqatlarda ləhcələrin lüğət tərkibini təşkil edən sözlər mənşəcə üç əsas qrupa bölünür: 1) ümumiran m ənşəli sözlər; 2) spesifik leksika; 3) alınma sözl ər. Tədqiqatçılar «ümumiran mənşəli sözlər» və «spesifik sözlər» anlayışlarını təyin etmədən birbaşa bu qruplara daxil olan söz lərdən bəhs edirlər. Bu qruplar haqqında verilmiş m əlumatlardan, sözlərin təhlilindən aydın olur ki, ümumiran m ənşəli sözlər əksər və ya bir çox İran dillərinin lüğət tərkibində yer tutan leksik Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|