Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun



Yüklə 5,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/44
tarix19.07.2018
ölçüsü5,55 Mb.
#57066
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44

20
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
 
 
sözlərdən bəzilərini qeyd edirik. 
Yekcəhət  (birtərəfli,   birüzlü,   ikiüzlü   olmayan,   sabit). 
Mən  yekcəhətəm  təriqətimdə, Təğyir işi yox cibillətimdə 
(M.Füzuli). 
Yeksər  (başdan-başa, büsbütün, tamamil ə). Biganə bilir 
yeksər  Qardaşları qardaşlar (M.Ə.Sabir).  İşt ə, Səttərxan, baxız, 
bir növ iqdamat edib, Bir v əzirü  şahı yox, dünyanı  yeksər  mat 
edib (M.Ə.Sabir). 
Xanəyeki  «evbir», «doğma». «Öz adamlarımızdır,  xanə- 
yeki sayılan dostlarımızdır, – dedi» (M.S.Ordubadi). 
Tərkibində «du» komponenti olan bir sıra ümumiran m ən- 
şəli sözlər Azərbaycan dilinə aid materiallarda qeyd ə alınır. 
Dübarə  (hərfən: «ikinci dəfə», «yenidən», «bir də»).  Dü- 
barə  çay gəldi (C.Cabbarlı). Deyirsən, gülürsən, könlüm şad 
olur,  Ağladırsan  tez  dübarə  sən  məni  (Aşıq  Hüseyn  Bozal- 
qanlı). 
Düsər  «ikibaşlı», «ikitərəfli» (qazma növünün adı). H ər 
igid başına bir düsər  çalır, Qəfil vurar sənə yara, – dedimmi? 
(Aşıq Şəmşir). 
Çarçeşm  «dördgöz».  Çarçeşm  intizar ilə cavabınıza mün- 
təzirəm (M.Ə.Sabir). 
Çargül  «dördkünc», «dördbucaq». Yan divarlardan bi ri- 
sində  çargül  rəngin pəncərələr arasında zərli çərçivəyə tu- 
tulmuş güzgülər vurulmuşdu (Y.V.Ç əmənzəminli). 
Şeş  «altı» (nərd oynunda). Dünən şeş, bu gün beş (Atalar 
sözü).  Qurbanidi  mənim   adım.   Adəm   atadı   bünyadım.   Şeş 
atdım, cahar oynadım. Axır fələk uddu məni (Qurbani). 
Həftrəng   «yeddirəngli».   Rəngimə   rəngin   çatmaz,   Mən 
həftirəngəm, geri dur (Aşıq Hüseyn Bozalqanlı). 
Tat dilində onluqları bildirən, eləcə  də «yüz» və «min» 
mənalarını verən sözlər də ümumiran mənşəli olmaqla, yanaşı, 


21
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
 
 
qədim dövrə aid sözlərdir. Bu sözlərdən bəzilərinin törəmələri 
Azərbaycan dilində işlənir: 
Həştad  «səksən». Müasir Azərbaycan  ədəbi dilində müvafiq 
sayı  səksən  sözü bildirsə  də, onunla bərabər  həştad  sözü də 
işlədilməkdədir. Məs: O, həştad beş  yaşında ömrə vida edirdi; Bir 
yaxşı iş görməmiş, bu dünyadan gedirdi (N.Rəfibəyli). 
Səd   «yüz »,   «yüz   dəfə».   Səd   şükür   ki,   oldu   nur-baran 
Məşrutə ilə bu xaki-İran (M.Ə.Sabir). 
Həzər/həzar  «min».  Molla,  səmavarından   dərda,   həzar 
dərda! Bir istəkanı indi, bir istəkanı fərda (M.Ə.Sabir). 
c)  Əvəzliklər.  tat.  man//mən  «mən»  –  av.,  mana,  qəd. 
fars.  mana, orta fars. man, müas. fars. man, tac. man, bəluc. 
man, tal. min//mı; tat. i//in  «bu» – orta fars. eni, qəd. hind. ena
kl. fars. in, qəd. iran. ena, tal. ım, os. ay//uy, işkaşim.  am(i)
tat.  xaştan//xaşdən//xeştan  «öz» – av. xato, qəd. hind. sıvatah
skr.  svayan, orta fars. xad, kl. fars. xud, xes, qəd. fars. uvai 
paşiya, tac. xud, tal. ıştan, bəluc.  wat; tat. ču//či//sü  «nə»  – av. 
cahya, orta fars. če, kl. fars. čı,  əf.  çı, tal. çi, sanqesari. či//čız
bəluc.  Če; tat.  ki  «kim»  –  kahya,  av.,  qəd.  fars.  kahya
orta fars. ki, kl. fars. ki, sanqesvari, ki,  əf.  , tal. ki, bəluc. 
kai. 
ç)  İsimlər:  tat.  çim//çüm  «göz» – av. časman, qəd. fars 
casa, qəd. hind. şaksu,* ir. casma(n),  əf.  stərqa, tac. časm, os. 
čalst,  tal.  çaş;  ir  tat.  ceşm;  tat  dərya//dəryo  «dəniz»  –  av. 
zrayah, qəd. fars. dryah, orta farszreh,  müas. fars. dərya,  əf. 
böhayra, tal. dıyo; tat kuh//küh  «dağ» – av. kaofa, qəd. fars
kaufa, orta fars. kof  (kwf), tac. küh, tal. , bəluc.  koh, munc. 
kuy; tat  av//ov  «su» – av. əf,  övə, munc. yowda, tac. öb,  kürd. 
av, bəluc.  ap; tat   mah//moh  «ay» – ir* maha, av. mah, qəd. 
fars.  maha, qəd. hind. mah, tac. mah,  əf.  myast, tal. mang, os. 
maey;  tat    may//moy  «ana» – ir* maiar, av. qəd. fars. matar


22
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
 
 
orta fars. parf, mad,  madar,  əf.  mor, tac. modar, os. mad, tal. 
moa,  ir.  tat   maya;  tat  birar//burar//burvar   «qardaş»  –  ir* 
bratar, av., qəd. fars. bratar, orta fars. bratar,  əf.  barodar, tal. 
boa//bıva, ir. tat. bera, tşkaşim. vru(d) və s. 
d)  Sifətlər:    tat  serx//surx  «qırmızı»  –  av.  suxra,  qəd. 
fars*  suxra,  orta  fars.  suxr,  bəluc,  söhr,  sur;  tal.  sr.,  ir  tat. 
sur//ser  və  s.;  tat.  narm//nərm  «yumşaq»  –  av.  namra,  orta 
fars.  narm  (nlm, man, nrm), tal. eam, bəluc.  narm, ir. tat. nam- 
ra  və s.; tat. xişk//xüşg  «quru» – av. huska, qəd. fars. huska
orta   fars.   husk   (hwsk),   qəd.   hind.   huska,   skr.   suska,   tal. 
hısg//hışk, bəluc.(h)usk, ir. tat huska; tat. isbih//subi  «ağ» – av. 
spaeta, qəd. hind. sveta, tal. sıpi, ir. tat espi<*spaita və s. 
e)  Zərflər:  tat.  vaz//voz  «açıq» – av. avis, kl. fars askar
qəd. hind. aviskara, tal. oc/o; tat. biəlind//bülünd  «hündür» – 
av.  bərəzant, qəd. hind. brhant, parf. burz (bwrz), tal. 
barz//bılınd, ir. tat. beland; tat. rast//rost  «düz, düzgün» – av. 
zasta, qəd. fars. zasta, tol. ras(t), ir. tat. rast və s. 
Köməkçi nitq hissələri. 
Qoşmalar:  tat.  bə  (istiqamət bildirən qoşma) – av. apa
qəd. fars. apa, qəd. hind. apa, orta fars. ape/awe, tal. ba, ir. 
tat.  be,  əf.  ; tat ə-  ytyəlik-mənsubiyyət bildirən qoşma – av. 
haca,  qəd.  fars  haca,  qəd.  hind.  saca,  tal.  ;  tat.  ta//tə  ön 
qoşması – av tavat, orta fars. tai, kl. fars. ta, tal. to, ir. fars. 
ta//da, müas. fars. ta; tat. ra//rə  son qoşması – av. radi, qəd. 
fars.  radiy, tal.  ro,  müas.  fars.  ta;  tat.  badə//bədə  «sonra» – 
av., orta fars. ada, qəd. fars. ada və s. 
Bağlayıcılar:  tat.  ve//vo  «və»  qoşması  –  av.  uta,  qəd. 
fars. uta, qəd. hind. uta, kl. fars. u, parf. ud, tal. va/vr/c, ir. tat. 
e/o, bəluc.  aw/wa, vaxan. ət., os. u; tat. əgər//əyəm  «əgər» – 
av.    hakərət,    qəd.    fars.    hakaram,    qəd.    hind.    sakrt,    tal. 
agar/a
ğam,  orta  fars.  ağar,  parf.  ag,  munc.  ağar;  tat.  ki//çi 


Yüklə 5,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə