20
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
sözlərdən bəzilərini qeyd edirik.
Yekcəhət (birtərəfli, birüzlü, ikiüzlü olmayan, sabit).
Mən yekcəhətəm təriqətimdə, Təğyir işi yox cibillətimdə
(M.Füzuli).
Yeksər (başdan-başa, büsbütün, tamamil ə). Biganə bilir
yeksər Qardaşları qardaşlar (M.Ə.Sabir). İşt ə, Səttərxan, baxız,
bir növ iqdamat edib, Bir v əzirü şahı yox, dünyanı yeksər mat
edib (M.Ə.Sabir).
Xanəyeki «evbir», «doğma». « Öz adamlarımızdır, xanə-
yeki sayılan dostlarımızdır, – dedi» (M.S.Ordubadi).
Tərkibində «du» komponenti olan bir sıra ümumiran m ən-
şəli sözlər Azərbaycan dilinə aid materiallarda qeyd ə alınır.
Dübarə (hərfən: «ikinci dəfə», «yenidən», «bir də»). Dü-
barə çay gəldi (C.Cabbarlı). Deyirsən, gülürsən, könlüm şad
olur, Ağladırsan tez dübarə sən məni (Aşıq Hüseyn Bozal-
qanlı).
Düsər «ikibaşlı», «ikitərəfli» (qazma növünün adı). H ər
igid başına bir düsər çalır, Qəfil vurar sənə yara, – dedimmi?
(Aşıq Şəmşir).
Çarçeşm «dördgöz». Çarçeşm intizar ilə cavabınıza mün-
təzirəm (M.Ə.Sabir).
Çargül «dördkünc», «dördbucaq». Yan divarlardan bi ri-
sində çargül rəngin pəncərələr arasında zərli çərçivəyə tu-
tulmuş güzgülər vurulmuşdu (Y.V.Ç əmənzəminli).
Şeş «altı» (nərd oynunda). Dünən şeş, bu gün beş (Atalar
sözü). Qurbanidi mənim adım. Adəm atadı bünyadım. Şeş
atdım, cahar oynadım. Axır fələk uddu məni (Qurbani).
Həftrəng «yeddirəngli». Rəngimə rəngin çatmaz, Mən
həftirəngəm, geri dur (Aşıq Hüseyn Bozalqanlı).
Tat dilində onluqları bildirən, eləcə də «yüz» və «min»
mənalarını verən sözlər də ümumiran mənşəli olmaqla, yanaşı,
21
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
qədim dövrə aid sözlərdir. Bu sözlərdən bəzilərinin törəmələri
Azərbaycan dilində işlənir:
Həştad «səksən». Müasir Azərbaycan ədəbi dilində müvafiq
sayı səksən sözü bildirsə də, onunla bərabər həştad sözü də
işlədilməkdədir. Məs: O, həştad beş yaşında ömrə vida edirdi; Bir
yaxşı iş görməmiş, bu dünyadan gedirdi (N.Rəfibəyli).
Səd «yüz », «yüz dəfə». Səd şükür ki, oldu nur-baran
Məşrutə ilə bu xaki-İran (M.Ə.Sabir).
Həzər/həzar «min». Molla, səmavarından dərda, həzar
dərda! Bir istəkanı indi, bir istəkanı fərda (M.Ə.Sabir).
c) Əvəzliklər. tat. man//mən «mən» – av., mana, qəd.
fars. mana, orta fars. man, müas. fars. man, tac. man, bəluc.
man, tal. min//mı; tat. i//in «bu» – orta fars. eni, qəd. hind. ena,
kl. fars. in, qəd. iran. ena, tal. ım, os. ay//uy, işkaşim. am(i);
tat. xaştan//xaşdən//xeştan «öz» – av. xato, qəd. hind. sıvatah,
skr. svayan, orta fars. xad, kl. fars. xud, xes, qəd. fars. uvai
paşiya, tac. xud, tal. ıştan, bəluc. wat; tat. ču//či//sü « nə» – av.
cahya, orta fars. če, kl. fars. čı, əf. çı, tal. çi, sanqesari. či//čız,
bəluc. Če; tat. ki «kim» – kahya, av., qəd. fars. kahya,
orta fars. ki, kl. fars. ki, sanqesvari, ki, əf. kə, tal. ki, bəluc.
kai.
ç) İsimlər: tat. çim//çüm «göz» – av. časman, qəd. fars
casa, qəd. hind. şaksu,* ir. casma(n), əf. stərqa, tac. časm, os.
čalst, tal. çaş; ir tat. ceşm; tat dərya//dəryo «dəniz» – av.
zrayah, qəd. fars. dryah, orta fars, zreh, müas. fars. dərya, əf.
böhayra, tal. dıyo; tat kuh//küh «dağ» – av. kaofa, qəd. fars.
kaufa, orta fars. kof (kwf), tac. küh, tal. kü, bəluc. koh, munc.
kuy; tat av//ov «su» – av. əf, övə, munc. yowda, tac. öb, kürd.
av, bəluc. ap; tat mah//moh «ay» – ir* maha, av. mah, qəd.
fars. maha, qəd. hind. mah, tac. mah, əf. myast, tal. mang, os.
maey; tat may//moy «ana» – ir* maiar, av. qəd. fars. matar,
22
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
orta fars. parf, mad, madar, əf. mor, tac. modar, os. mad, tal.
moa, ir. tat maya; tat birar//burar//burvar «qardaş» – ir*
bratar, av., qəd. fars. bratar, orta fars. bratar, əf. barodar, tal.
boa//bıva, ir. tat. bera, tşkaşim. vru(d) və s.
d) Sifətlər: tat serx//surx «qırmızı» – av. suxra, qəd.
fars* suxra, orta fars. suxr, bəluc, söhr, sur; tal. sr., ir tat.
sur//ser və s.; tat. narm//nərm «yumşaq» – av. namra, orta
fars. narm (nlm, man, nrm), tal. eam, bəluc. narm, ir. tat. nam-
ra və s.; tat. xişk//xüşg «quru» – av. huska, qəd. fars. huska,
orta fars. husk (hwsk), qəd. hind. huska, skr. suska, tal.
hısg//hışk, bəluc.(h)usk, ir. tat huska; tat. isbih//subi «ağ» – av.
spaeta, qəd. hind. sveta, tal. sıpi, ir. tat espi<*spaita və s.
e) Zərflər: tat. vaz//voz «açıq» – av. avis, kl. fars askar,
qəd. hind. aviskara, tal. oc/o; tat. biəlind//bülünd «hündür» –
av. bərəzant, qəd. hind. brhant, parf. burz (bwrz), tal.
barz//bılınd, ir. tat. beland; tat. rast//rost «düz, düzgün» – av.
zasta, qəd. fars. zasta, tol. ras(t), ir. tat. rast və s.
Köməkçi nitq hissələri.
Qoşmalar: tat. bə (istiqamət bildirən qoşma) – av. apa,
qəd. fars. apa, qəd. hind. apa, orta fars. ape/awe, tal. ba, ir.
tat. be, əf. pə; tat ə- ytyəlik-mənsubiyyət bildirən qoşma – av.
haca, qəd. fars haca, qəd. hind. saca, tal. cı; tat. ta//tə ön
qoşması – av tavat, orta fars. tai, kl. fars. ta, tal. to, ir. fars.
ta//da, müas. fars. ta; tat. ra//rə son qoşması – av. radi, qəd.
fars. radiy, tal. ro, müas. fars. ta; tat. badə//bədə «sonra» –
av., orta fars. ada, qəd. fars. ada və s.
Bağlayıcılar: tat. ve//vo «və» qoşması – av. uta, qəd.
fars. uta, qəd. hind. uta, kl. fars. u, parf. ud, tal. va/vr/c, ir. tat.
e/o, bəluc. aw/wa, vaxan. ət., os. u; tat. əgər//əyəm «əgər» –
av. hakərət, qəd. fars. hakaram, qəd. hind. sakrt, tal.
agar/a
ğam, orta fars. ağar, parf. ag, munc. ağar; tat. ki//çi
Dostları ilə paylaş: |