Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Dezirən «sancmaq» (Ab.). Firağıstan «sancmaq» (Lah.). Ənqə dezirəni xub nə əbirən «Arının sancmağı yaxşı olmur». Dirağundan «basdırmaq» (Xaç.). Camaət kürə bi, şüş- tünd ürə və kəfən güftund urə, bardind ki, dirağunund. «Ca - maat yığışıb onu yudular, k əfənə bükdülər, basdırmağa apardılar». Dülə qoğal «iç qoğal» (Ab.). Hərfən: «iç» dülə («ürək») sözünün məcazi mənasıdır. Bə id Noruz dülə qoğal boş həmsi- ya impezim «Novruz bayramında qonşularla birlikdə içli qoğal (şorqogal) bişiririk». Dəlnə (yə) «qadın» (Qon. k.). İ ətür bərey dəlnəyü «Bu ətir qadın üçündür». Ərusəmi «əmidostu». Mənşəcə izafət birləşməsindən əmələ gəlmişdir (əris-e əmu). Tat dilində əris/örüs, «gəlin», amu «əmi» deməkdir. Əris/Ərüs/ Ərsəmi/Ərsamu adları qız adı kimi də işlənir. Futolı «əvəlik» (Lah.). Vaxsim ye oş futolı bürjünim «Duraq bir əvəlik aşı bişirək». Füdərən «söymək» (Kil.). Baqqal hürsi birə, füdərə dəbrişə. «Baqqal hirslənib dərvişi söyür». Fərzənd «övlad», «oğul» (Q.). Xub ə əyal çü bəxastən ə mal piyər (Atalar sözü) «Yaxşı oğul neynər ata malını?!». Hodağa «elə» (Ab.). Sarə lap hodağa nə minü. «Sara lap elə eləməz». Hənd «daxma, koma» (Xaç.). Müq.et: Bu hənddən o biri həndə. Bu kənddən o biri kəndə. Rahat yollar çəkilir (M.Müşfiq). Müq.et: azərb. hin «toyuq damı». Həvardən «yaymaq» (Q.). Bəre arsi zənun lavaş havar- dənund. «Qadınlar toy üçün lavaş yayırdılar». Hərşəfin «qızılı» (<əşrəfi) (Kil.). Bi rav yeki rast ima rən ki, niştə əşrəfin stola bə səri «Bu vaxt birinə rast gəlir ki, 30 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili oturub əşrəfi stolun üstündə». Həfsər «yeddibaşlı» (div barəsində) (Kil.). Mürəkkəb söz olub, həf (t) «yeddi» və sər «baş» sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Ə pişe anu ye d ər bu, dərə vakart vind ki, incə ye həfsəri döü nişte. «Qarşısında bir qapı var idi, açdı, gördü ki, bir yeddibaşlı div oturub . İnqarçu «çəngəl» (Q.). Bərey arsi inqarçu-kardəhanə xub-xub şustim «Toy üçün çəngəl-bıçağı yaxşı-yaxşı yuduq». Kutirən «demək» (Ab.). Mola Nesrəddin kuti ki, sahar miye qazqunə imbəri «Molla Nəsrəddin dedi ki, səhər gəlib qazanı apararsan». Küpəz «varlı» (Q.). Əlişirə bə dih ən küpəzə ədəmi çu- naxtənund. «Əlişir kəndin varlı adamlarından sayılır». Voçir «varlı» (Ab.). Küfarə «beşik» (Q.). Ə küfarə tə bə qabr elm vamurind (Həzrəti-Əlinin kəlamı). «Beşikdən qəbrədək elm öyrənin». Borley (yə) «beşik» (İb.) (Ab.). Künd «dost». Bu söz tat dilinin spesifik leksik layına aiddir. Künd biran «yaxınlaşmaq» (Kil.). Bu, mürəkkəb söz olub, kund «yaxın» və biran «olmaq» felinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Əz una bə də balca kuk rəxtə düzd künd birən kinə, xancal iştənə kənd. «Bundan sonra kiçik oğul ge dir, oğru yaxınlaşan kimi, xəncərini çıxarır». Qall zərən «çağırmaq» (Ab.). Zərən «vurmaq» köməkçi felinin köməyi ilə yaranan mürəkkəb feldir. Məs: Əziz tünə qall zə, tü nə şiniri. Əziz səni çağırdı, sən eşitmədin». Tat dilinin Lahıc ləhcəsində bu söz «qiyə zərən» formasında qeydə alınmışdır. Qartxundum «borc verən» (Xızı). Yə ruz Malla Nasra- din fikir naha ki: Mi ki, ba xun ə niştən, heizim qartxundum mi 31 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili miyayind ki, «pul mənə bidi!» – «Bir gün Molla Nəsrəddin fikirləşdi ki: «Mən ki, evdə oturmuşam, borc yiyələri gəlib mənə deyərlər ki, pulumu ver!» Qorag birən «geyinmək» (birən «olmaq») (Ab.). Bə məktəb hamə nuqə alat qorağ birəbirund. «Məktəbdə hamı təzə paltar geyinmişdi». Burada əsas mətləb mürəkkəb sözün birinci tərkib hissəsinin (qoraq) üzərinə düşür. Bizim topla dı- ğımız materiallar içərisində belə bir sözə müstəqil bir söz kimi rast gəlməmişik. Bizə belə gəlir ki, bu məqamda Azər baycan dili bizim köməyimizə gələ bilər. Azərbaycan danışıq dilində qıvraq (qısıqıvraq derivatı da var) məhz geyimlə bağlı olan bir təsəvvürlə bağlıdır. Hətta onun qoraq formasında işlənməsi də istisna olunmur. Dialektoloji lüğətdə qıvraq sözünün bu mənası əksini tapmayıb. Nəzərdə tutulan mə na aşağıdakı cümlədə müşahidə olunur: o, qısıqıvraq geyinmişdi. Ola bilsin ki, qoraq sözü qıvraq sözünün başqa dil mühitində qazandığı formadır. Qələbə «çox» (Ab.). Ə mü qələbə razü büründ. «Məndən çox razı qalldılar». Digər tat ləhcələrində bu sözə qe, qəy şəklində rast gəlirik. Azərbaycan dilində bu sözün qələbəlik «tünlük», «basabas» törəməsi mövcuddur. Qolay qolay-qolay/qulay-qulay; «yaxşıca», «yaxşı -yax- şı». Müq.et: Haydı, fikrim kimi qalınlaş, orman, Ruzgar, duy- ğum kimi əs qolay-qolay. Gal şəndən «əmr etmək» (Ab.). Hadütü dürüst əst, amma key ki mü kağaz bnöyştənüm, bədə münə gal bşəndənund. «Sözün düzdür, amma nə vaxt mən kağız yazıram, mənə əmr edirlər». Gödə/ködək «gödək». Tat dilinin müxtəlif ləhcələrində gudə, güdə, gedə, küti, gutə variantları var. Ləbbadə «plaş» (Ab.). Bil ləbbadə xaştənə dəkünü. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|