Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
16
16
birindən fərqlənən fikirlər olduğu kimi, tat sözünün izahına
münasibətdə də müxtəlif rəylər var.
«Orxon-Yenisey abidələri» kitabının müəllifləri abidədə
tat sözünün 3 dəfə işlənməsini qeyd etmiş və onu «tat, yadelli,
türk olmayan xalq» mənasında vermişlər. VIII əsrdə, daha
doğrusu, 732-ci ildə qoyulmuş Kül Tigin abidəsində «tat» sözü
belə bir kontekstdə işlənmişdir: «Könültəki sabımın u… (on
səkkiz oğlın)a, tatına təki bunu görü bilin». Bu kontekstin
transkripsiyası belə verilmişdir: Ürəyimdəki sözümü .... (on ox
oğullarına), tatlara təki bunu görərək bilin. Transkripsiyada
Ə.Rəcəbov tatlar sözündən sonra mötərizədə «yad dildə
danışanlara» qeydini əlavə etmişdir. Bilgə xaqan abidəsində də
tat sözünün işləndiyini görürük: «on ox oğluna, tatına təgi bu-
nu görərək bilin» (118; 72, 78).
Ə.Rəcəbov və Y.Məmmədov tat sözünün Orxon-Yenisey
abidələrində üçüncü dəfə «BA» ixtisarı ilə verilmiş abidənin 4-
cü sətrində işlənməsini göstərmişlər. «BA» ixtisarı kitabda bir
«balbal abidəsi» kimi açılır. Lakin kitabda bu adda abidə
qeydə alınmır. Onu da göstərmək lazımdır ki, abidədə «tatabı»
sözü də xalq adı kimi işlənir və bu xalqın Kül Tiginin olduğu
yerdən şərqdə yaşaması aydınlaşır. «Xalqı yüksəldək deyə
şimala – oğuz xalqına qarşı, şərqə – kıtay, tatabı xalqına qarşı,
cənuba – Tabğaça qarşı böyük qoşunla on iki (dəfə) qoşun
çəkdim. …döyüşdüm» (118, 80). Ümumiyyətlə, abidədə
«tatabı» xalqıının adı çəkilən cümlələrin araşdırılması göstərir
ki, tatabı və tat sözləri arasında əlaqə yoxdur. Tatabı xalqının
adı kıtay xalqının adı ilə yanaşı çəkilir.
Tat sözü «Ktabi-Dədə Qorqud» dastanlarında da işlənir.
Dastanların izahlı lüğətində bu söz etnonim kimi açıqlanır (88;
167). «Saqalı uzun tat əri banladıqda, bədəvi atlar issini görüb
oğradıqda, ağlı, qaralı seçən çağda… (87; 34).
Mahmud Kaşğaridə tat sözünün türk ləhcələrinin çoxunda
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
17
17
«farsi» mənasında olması göstərilir. Bununla yanaşı, lüğətdə
aşağıdakı lüğət məqaləsi də var: «Tat. Uyğur kafirleri. (tuxsı
və yağma ləhcələrində). Bu sözü onların ölkələrində, onların
ağzından eşitdim. Bu sözü tat tavğaç: Uyğur və Çini ifadəsi
içində də istifadə edirlər» (326; 539-540).
XIII-XIX əsrlərdə Türkiyə türkcəsi ilə yazılmış əsərlər
əsasında hazırlanmış lüğətdə tat sözü «yabançı, əcnəbi, özəl
olaraq Əcəm», tatca sözü «yabançı dil və özəl olaraq farsca»
mənalarında verilmişdir (328; 205).
A.Bakıxanov yazmışdır: «Tabasaranda Ənuşirəvanın
Dərbənd divarları ilə bağlı saldığı şəhərin xarabalıqları
yanındakı səkkiz kəndin – Calkan, Rukal, Kamax, Maqatir,
Zidian, Gümeydi, Mutaqi və Bilxədi kəndlərinin əhalisi qədim
fars dilinin ləhcələrindən biri olan tat dilində danışır. Bu onla-
rın şəhərin əhalisi olması, şəhər dağıldıqdan sonra ətraf
kəndələrə köçməsi haqqında fikir irəli sürməyə imkan verir».
A.Bakıxanovun əsərində tatların Şamaxıda, Qubada, Lahıcda,
Geuz, Qoşunlu, Barmaq, Şeşpara, Buduxun bir hissəsində,
Bakıda yaşaması haqqında da məlumat vardır (152; 24).
Belə bir ehtimal var ki, e.ə. II minillikdə hind-Avropa dil
ailəsinə mənsub olan hind-İran kök dili tədric olunmuşdur.
Həmin minilliyin sonunda o, hind və İran dil qollarına
parçalanmışdır. Hind-Avropa tayfaları Hindistana, farsdilli
tayfalar isə İran, Əfqanıstan və Orta Asiyaya gələrək, məskun-
laşmışlar. Qədim farsdilli tayfalar əvvəl İran yaylasının
cənubunda və mərkəzi hissəsində məskunlaşmış və e.ə. I
minilliyin birinci yarısında buranın siyasi həyatında fəal iştirak
etmişlər. Həmin dövrdə fars dilinin parçalanması nəticəsində
bir sıra ləhcələr yaranmış və bəzi farsdilli etnoslar Azərbayca-
nın şərq və qərbinə doğru yayılaraq, tarixin müxtəlif
dövrlərində
yerlərini
dəyişmiş
və müxtəlif adlı fars
ləhcələrinin bünövrəsini qoymuşlar. Parfiya və Sasani
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
18
18
sülalələrinin hakimiyyəti illərində də fars ləhcələrində danışan
əhali Azərbaycan və ona qonşu olan ərazilərə gəlmiş, oralarda
məskən salmışdır. Erkən orta əsr qaynaqlarında farsdilli
ailələrin Azərbaycana gəlməsi, yaxud köçürülməsi barədə
məlumat verilir. Ərəb qaynaqları onların dilini «pəhləvi» və
«farsi» adlandırırdı (24; 227).
Dilçilik tədqiqatları dərinləşdikcə, nisbətən az öyrənilmiş
dillərə maraq da artmaqdadır. Bu dillərin hərtərəfli
öyrənilməsi dünya dillərinin ümumi inkişaf xüsusiyyətlərinin,
habelə dillər arasındakı tipoloji uyğunluqlar və fərqlərin
müəyyənləşdirilməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.
Yazısız dillərin tarixi inkişafının öyrənilməsi üçün başqa
dildaxili material olmadığından, dialekt və şivələrin müstəsna
əhəmiyyəti var. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, yalnız dialekt
faktlarına əsaslanmaqla dilin daha sonrakı inkişaf dövrünün
müəyyən məhdud zamanında daxili çevrilmə və dəyişmələrinin
gedişini öyrənmək mümkündür. Daha qədim dövrlərdə baş ver-
miş dəyişikliklər haqqında təsəvvürləri isə bu dili qohum
dillərlə, xüsusən də, yalnız yazılı abidələri olan dillərlə
müqayisə etməklə əldə etmək mümkündür (260; 168).
Y.Nazarovaya görə, elmə iki tat dili məlumdur. «Məxsusi
tat dili» (собственно татский язык) və dağ yəhudilərinin
istifadə etdiyi «yəhudi-tat dili» (еврейско-татский язык).
Bunların hər ikisi mənşəcə, hind-Avropa dillərinin İran
qrupuna daxildir. Tarixi-dialektoloji təsnifata görə, tat və yə-
hudi-tat dilləri cənub-qərbi İran dillərinə aid olub, fars və tacik
dillərinə yaxındır (329). Elmi ədəbiyyatda bu dillərin fars
dilinə yaxınlığının fərqli olması qeyd edilir. Tat dilinin fars
dilinə çox yaxın olmasını qeyd edən A.Qrünberq (177; 114)
yəhudi tat dilinin qrammatik quruluşunda müasir fars dilində
qalmamış arxaik xüsusiyyətlərin qorunması, yəhudi tat dilinin
tat dili ilə müqayisədə leksik cəhətdən fars dilindən daha çox
Dostları ilə paylaş: |