GüLSÜm hüseynova

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
43 
Tat  dilində  təsərrüfatın  müxtəlif  sahələri  ilə  bağlı  külli 
miqdarda  sırf  sahə  söz  və  terminləri  var  ki,  onlar  ancaq  tat 
dilində  işləndiyindən  bu  dilin  spesifik  leksik  layına  aid  edil-
məlidir.  Həmin  sözlər  terminoloji  mahiyyət  kəsb  etdiyindən 
onların sahə terminləri kimi araşırılması məqsədəuyğundur.  
   
Tat dilində hibrid sözlər 
 
Tat dili ilə Azərbaycan dili arasında əlaqələr böyük tarixə 
malikdir.  Azərbaycan  dili  ilə  sıx  təmas  tat  dilinin  leksik  fon-
duna  əsaslı  təsir  göstərmişdir.  Nəticədə  Azərbaycan  tatlarının 
dilində külli miqdarda hibrid sözlər meydana gəlmişdir. Hibrid 
sözlər  tərkib  hissələri  mənşəcə  müxtəlif  dillərdən  olan 
sözlərdir.  Belə  sözlər  dilin  özündə  yarana  bildiyi  kimi,  başqa 
dil  vasitəsi  ilə  də  hazır  şəkildə  alına  bilir.  Qeyd  olunan  cəhət 
nəzərə  alınarsa,  tat  dilində  Azərbaycan  və  tat  mənşəli  ünsür-
lərdən,  morfemlərdən  təşkil  olunmuş,  eləcə  də,  Azərbaycan 
dili  vasitəsi  ilə  alınmış  hibrid  sözləri  ayırmaq  mümkündür. 
Azərbaycan  dili  vasitəsi  ilə  alınmış  hibrid  sözlərin  tərkibində 
Azərbaycan dili və  başqa dillərin ünsürlərinin işlənməsi özünü 
göstərir.   
Hibrid  sözlərin  tərkibində  dilin  özünə  məxsus  elementi 
olduqda  onun  alınma  və  ya  dilin  öz  sözü  kimi  qəbul  edilməsi 
məsələsinə  fərqli  münasibətlər  var.  Bu  məsələ  hibrid  termin-
lərlə  bağlı  terminologiyada  da  üzə  çıxır  (81,  26).  Dilçilikdə 
hibrid  sözləri  ayrıca  qrupda  birləşdirmək,  ya  da  işləndiyi  dilin 
öz sözü hesab etmək kimi fikirlər irəli sürülür.  
Hibrid  sözlər  kök  və  sözdüzəldici  morfemlərdən  təşkil 
olunur. Tərkib ünsürlərinin mənşəyində özünü göstərən fərqlər 
də  bu  ünsürlərin  hansı  dilə  aid  olmasında  özünü  göstərir. 
Burada  iki  əsas  forma  özünü  göstərir:  1)  sözün  kökü 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
44 
Azərbaycan  dilinə,  sözdüzəldici  morfem  tat  dilinə  mənsubdur; 
2)  sözün  kökü  tat  dilinə,  sözdüzəldici  morfem  Azərbaycan 
dilinə mənsubdur. 
Azərbaycan  tatlarının  müxtəlif  ləhcə  və  şivələrində  işlə-
nən  birinci  tərəfi  Azərbaycan  dilindən  alınma,  ikinci  tərəfi  tat 
dilinə  məxsus,  köməkçi  fel  olan  analitik  fellərdə  maraqlı 
xüsusiyyət  aşkara  çıxır.  Birinci  tərəf,  bir  qayda  olaraq,  -mış/-
miş/-muş/-müş  şəkilçisi  ilə  əmələ  gəlmiş  feli  sifətlə  ifadə 
olunur.  Məsələn;  alışmış  birən  «alışmaq,  öyrəşmək»;  allanmış 
birən  «aldanmaq»;  aldatmış  soxtən  «aldatmaq»;  axmiş  birən 
«axmaq»; 
aqnamiş  birən  «ağnamaq»;  inanmış  birən 
«inanmaq»; inanmiş soxtən «inandırmaq» və s.  
Ohunçuluq  «dəmirçilik»  (Məl.).  Lahıc  ləhcəsində  «də-
mirçilik»  mənası  həngəri  sözü  ilə  verilir.  Bu  ləhcədə  həngər 
«dəmirçi»  mənasındadır.  «Həng»  sözünün  «dəmir»  mənasında 
olması şübhə doğurmur. 
Tat  dilindəki  hibrid  sözlər  müxtəlif  leksik-semantik  söz 
qruplarında  da  müşahidə  olunur.  Bir  məfhumun  fərqli  növlə-
rini  bildirmək  üçün  istifadə  olunan  söz  birləşmələrində  tərkib 
hissələrindən  biri  alınma,  o  biri  ilə  tat  mənşəli  olur.  Bu, 
mürəkkəb sözlərdə də özünü göstərir. 
Tat  dilində  «alma»  mənası  «sib»  sözü  ilə  ifadə  olunur. 
Bununla  yanaşı,  dildə  müasir  Azərbaycan  dilindən  alınma 
«alma» sözü də işləkdir. Konkret nümunələri nəzərdən keçirək. 
Qənd  alması  sözü  ümumiran  mənşəli  qənd  və  Azərbaycan 
dilindən  alınma  alma  sözü  əsasında  formalaşmışdır.  Aybalma 
sözü  ayıb  və  alma  sözlərinin  birləşməsindən  əmələ  gəlmişdir. 
Belə  hibrid  sözlər  arasında  Azərbaycan  dilindən  bilavasitə 
alınmış  sözlərlə  əmələ  gələnlər  də  var.  Məsələn:  xürdəantan, 
urusəsib (rus alması), qəndilsinaob və s. 
Tat dilindəki alınma sözlərin əksəriyyətini adlar, xüsusilə 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
45 
isimlər  təşkil  edir.  Dilin  fel  hissəsi  isə,  demək  olar  ki,  sabit 
qalmışdır.  Burada  hibrid  sözlərin  əmələ  gəlməsi  müşahidə 
olunmur. 
Azərbaycan  dilindən  tat  dilinə  «…cümlə  daxilində  konk-
ret  olmayan  şəxsin  və  ya  başqa  əşyaların  adlarını  bildirən 
sözlərin  əvəzində  işlənən»  (71,  123)  qeyri-müəyyən  əvəz-
liklərdən aşağıdakılar daxil olmuşdur:  kimsə «kimsə», nəsə/bə-
zən  bu  əvəzliyin  tərkibindəki  nə  tat  dilinə  məxsus  çü  ilə  əvəz 
olunmaqla çüsə şəklində işlənir. 
Azərbaycan  dilindəki  kimsə,  nəsə  qeyri-müəyyən  əvəzlik-
ləri  sual  əvəzlikləri  ilə  sə  ünsürünün  birləşməsi  əsasında  for-
malaşmışdır. Tat dilindəki hibrid sözdə bu dilin sual əvəzliyi sə 
ünsürü iştirak edir: kisə «kimsə», çüsə «nəsə» və s. 
Tat dilində hibrid sözlər daha çox fellərdə özünü göstərir. 
Bu  zaman  mürəkkəb  felin  ad  hissəsində  alınma  söz,  tat  dilinə 
məxsus olan köməkçi fellə işlənir.  
Əşyanın iş, hərəkət və halını bildirən alınma sözlərin he-
sabına  yaranan  hibrid  felləri  leksik-semantik  cəhətdən 
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
1. Hərəkət felləri: ax birən//axmiş birən  «axmaq»,  batmiş 
birən  «batmaq»,  kuç  birən//kuçmiş  birən  «köçmək»,  uçmiş 
birən  «uçmaq», üzmiş birən  «üzmək», yayilmiş birən//yoyilmiş 
birən 
«yayılmaq»,  çapmiş  saxtən  «çapmaq»,  izləmiş 
saxtən//izdəmiş  saxtən  «izləmək»,  hucum  saxtən  «hücum  elə-
mək»,  dulaş  birən//dulaşmiş  birən  «dolaşmaq»,  daxil  birən 
«daxil olmaq». 
2.  İş  felləri:  artirmiş  saxtən  «artırmaq»,  boşləmiş  saxtən 
«başlamaq»,  buraz  dərən  «burazlamaq»,  burmiş  dərən  «bur-
maq»,  büzmiş  saxtən  «büzmək»,  bükmiş  saxtən  «bükmək», 
qazanc saxtən//qazanmiş saxtən «qazanmaq». 
3.  Nitq  felləri:  qarğuş  saxtən  «qarğımaq»,  vidaləşmiş  bi-

---