GüLSÜm hüseynova
Yüklə 6,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 12 hadisələr dillərin tutduqları mövqedən, onların dominantlıq dərəcələrindən asılı olur. Bir qayda olaraq dominant dilin sözləri onunla təmasda olan dillərə daha çox keçir. Hər bir alınma isə dilin lüğət tərkibinə təsir göstərir. Alınma nəinki sözü qəbul edən dilin leksik sistemində dəyişmələrə səbəb olur, eyni zamanda dilin digər yaruslarına təsir üçün zəmin ya- radır (80, 176). Azərbaycan tatlarının dilində işlənən alınma sözləri üç əsas yarımqrupa ayırmaq məqsədəuyğundur: 1) Azərbaycan dilindən alınmalar; 2) Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmalar; 3) birbaşa alınmalar. Bu məsələyə münasibətdə bəzi başqa mə- qamlar da üxzə çıxır. Azərbaycan tatlarının əlaqədə olduğu dillər arasında Dağıstan dilləri də var. Belə bir cəhət həmin dillərdən birbaşa sözalmaya imkan yaratmışdır. Tat dilinin ləhcələri əsasında aparılan təhlildən belə bir qənaətə gəlmək olur ki, Dağıstan dillərindən birbaşa alınmalar Quba və Xaçmaz ləhcələri üçün səciyyəvidir. Tat dilinin leksik fondunu, əsasən, İran mənşəli söz və terminlər təşkil etsə də, bu dildə xeyli miqdarda Azərbaycan, ərəb və fars sözləri, eləcə də, rus dilindən və Dağıstan (ləzgi, qrız, buduq, xınalıq və s.) dillərindən keçmiş söz və terminlər var. Tat dili Azərbaycan ərazisindəki başqa dillərlə də əlaqədə olmuşdur. R.Heydərov Azərbaycanda dil idtifaqı məsələsinə münasibət bildirərkən ölkə ərazisinin əsrlər boyu beynəlxalq ticarət yollarının üzərində yerləşdiyindən və zəngin təbii sərvətlərə malik olduğundan daim qonşu xalqların və işğalçı dövlətlərin diqqət mərkəzində olmasını, bu ərazidə müxtəlif tayfaların, etnik qrupların məskunlaşmasını, habelə bəzi etnosların buraya köçürülməsinə görə dil ittifaqının yaranması üçün şəraitin olmasını göstərmişdir (32, 17). Tat dilinin ən çox təmasda olduğu dil Azərbaycan dilidir. Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 13 Onun mövqeyinin genişliyi Azərbaycan ərazisində mövcud olan digər dillərlə müqayisədə daşıdığı funksiyalarla əla- qədardır. Bu funksiyalardan ən başlıcası onun dövlət dili olmasıdır. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının bütün əhalisi üçün məcburi məktəb, radio-televiziya, mətbuat dilidir, məişətimizin bütün sahələrində istifadə olunan rəsmi dövlət dilidir. Odur ki, tat dilinin yayıldığı bütün ərazilərdə ana dilində danışan əhali məişətində, həyatın müxtəlif sahələrində ondan istifadə etsə də, radio-televiziyada, gündəlik mətbuatda, məktəbdə, yığıncaqlarda, idarə və təşkilatlarda rəsmi dil kimi Azərbaycan dilindən istifadə edir. Bu səbəbdən də tat dilinin leksik fondunda həyatın müxtəlif sahələrini əhatə edən ictimai- siyasi və s. məfhumları bildirən söz və terminlər Azərbaycan dili hesabına artır. Bununla əlaqədar olaraq, A.L.Qrünberq və L.X.Davıdova qeyd edirlər ki, intensiv ikidillilik şəraitində Azərbaycan dilinə mənsub olan hər bir söz tat dilində işlənə bilər və hamı onu başa düşə bilər. Onların qənaətinə görə, türk mənşəli sözlər tat dilinin istər cənub, istərsə də, şimal dialektlərinə daxil olur, dildə aparıcı mövqe qazanır. Müəlliflər bura qeyinata, yara, bulut, daq//doq, qaqlovo, qıskac, kazan, yovluq, buyruq, yoşov («yaşayış»), tütün və s. sözləri aid edirlər (69, 284). Məlum olduğu kimi, dillər ilk növbədə daxili imkanları, dilin özünə məxsus vahidləri hesabına zənginləşir və inkişaf edirsə, xarici amillər də bu prosesdə çox əhəmiyyətli rol oynayır, onların fonetik, leksik, sintaktik və qrammatik sistem- lərində həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişmələri baş verir. Bu baxımdan konkret bir dilin materialları əsasında onun başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini dərindən araşdırmaq, həmin dildəki alınmaları tarixi-xronoloji aspektdə, müasir elmi səviyyədə tədqiq etmək, alınmaların dil sistemində Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili 14 yerini və funkstonal-struktur tiplərini müəyyənləşdirmək, dilin formalaşma və inkişafındakı rolunu açıqlamaq kimi problemlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elə buna görədir ki, tat dilinin Azərbaycan və digər dillərlə qarşılıqlı əlaqələri, bu dillərdən tat dilinə keçmiş sözləri dilçilik baxımından araşdırmaq daim dilçilərimizin diqqət mərkəzində olsa da, bu məsələyə kompleks şəkildə yanaşılmamışdır. Azərbaycan dilinin ayrı- ayrı dillərlə əlaqələri müxtəlif səviyyələrdə tədqiq olunmuşdur. Azərbaycan dilinə daxil olan alınmalar mənşəcə araşdırılsa da, bütövlükdə Azərbaycan dilinin başqa dillərlə tarixi əlaqələri, xüsusilə, təmasda olduğu azsaylı xalqların dillərindən Azərbaycan dilinə keçən sözlər tədqiqat obyekti olmamışdur. Belə hesab etmək olar ki, İran dilləri ailəsində bir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən tat dilinin leksikasının rən- garəngliyi, zənginliyi və tarixi baxımdan mühafizəkarlığı sayə- sində bu dilin leksik fondunu təşkil edən söz və terminlərin elmi təhlilə cəlb edilməsi həm İran dillərinin, həm də türk dil- lərinin leksikasının öyrənilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir. Tat dilinin lüğət fonduna daxil olan sözlərin mənşəcə təs- nifi ilə bağlı apardığımız təhlil əsasında belə qənaətə gəlmək olur ki, ilk növbədə dörd əsas qrupu ayırmaq düzgündür: 1) spesifik sözlər; 2) ümumiran mənşəli sözlər; 3) alınma sözlər; 4) hibrid sözlər. Tat dilinin leksik sistemindəki alınmaların yarımqruplara ayrılması ilə bağlı bəzi məsələlərin üzərində dayanmaq lazım gəlir. A.L.Qrünberq tat dilinin leksik sistemində İran layını önə çəkməklə qeyd edir ki, «tat leksikası»na hansı sözləri aid etmək bir çox hallarda dəqiqləşdirmə tələb edir. Təsadüfi xarakterli alınmaları tat dilinin leksik layının ayrılmaz hissəsi olan əsl alınmalardan fərqləndirmək lazımdır. Bu qəbildən Yüklə 6,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|