GüLSÜm hüseynova

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
19 
qəd. fars. frauxta, orta fars. fravaxta, tac. furuxtan, müas. fars. 
furuxtan, tal. havate; tat. pursiran//pursisən «soruşmaq»  – av., 
orta fars, parf. purs (pwrs), bəluc. purs, əf. puxtəna, tac. pursi-
dan, müas. fars. pursidən. 
b)  Saylar:  tat.  çar//çor  «dörd»  –  av.,  qəd.  fars.  çatvar, 
qəd. hind.  çatvarah,  çali.  çuar,  xələc.  cuar, tac.  čor,  əf.  çalor, 
os.  çıppar,  tal.  ço,  işkaşim.  ccfur;  tat.  panc//pənc  «beş»  –  av., 
qəd.  fars.  panca,  çalu.  panc,  tac.  panç,  əf.  pandc,  işkaşim. 
pund;  tat.  haft//həft  «yeddi»  –  av.,  hapta,  qəd.  fars.  hapt,  qəd. 
hind.  hapta,  tac.  xaft,  əf.  ovə,  os.  avd,  tal.  haft,  işkaşim.  uvd; 
tat.  çil//cül  «qırx»  –  av.  cadwarə  –  cand,  qəd. hind.  çatvarum, 
kl.  fars.  çıhıl,  müas.  fars.  cehil,  bəluc.  cil,  sanqesari;  çel,  tac. 
çil,  əf.  çalvext, os.  çıppur, tal. cıl; tat. haftod//həftad  «yetmiş» 
– av., haptaitit, qəd. hind. haptadi, orta fars. haftad, bəluc. (h) 
aptod,  sanqesari.  hefta,  tac.  xaftod,  os.  avday,  tal.  hafto;  tat. 
duzdəh//düvdəh  «on  iki»  –  av.,  dvandasa,  parf.  dvandas 
(dwnds),  orta  fars.  dvaz  dah,  bəluc.  dvazda  (h),  tac.  duvozdax, 
əf.  dvolasəm,  os.  diiadaesaem,  tal.  donza//davıdi,  xələc. 
duazda. 
İran  dillərinin  əksəriyyətində  işlənən  saylar  mənşəcə  ən 
qədim dövrlərə aidliyi ilə seçilir. 
«Bir»  mənasında  olan  sözün  hind-Avropa  dillərindəki 
qədim variantı  aiwa olmuşdur. Avestada  aeva//ouva, qəd. fars. 
aiva,  qəd.  hind.  e-ka  hind-Avropa  dillərinə  məxsus  oi-/-ei  «o» 
sözündən  əmələ  gəlmişdir  (126,  45).  Müasir  fars  dilində  yek, 
talış  dilində  «i»  kimi  işlənir.  İngilis  dilində  one  (van),  rus  di-
lində odin eyni kökdəndir. Bu say Azərbaycan dilində də işlək 
olmuşdur:  müasir  Azərbaycan  dilində  müəyyən  məqamlarda 
istifadə  olunur.  Bununla  yanaşı,  tat  dilinin  lüğət  tərkibində 
«yek» tərkib hissəli bir sıra ümumiran mənşəli sözlər də var ki, 
onlar da Azərbaycan dilinə aid materiallarda qeydə alınır. Belə 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
20 
sözlərdən bəzilərini qeyd edirik. 
Yekcəhət  (birtərəfli,  birüzlü,  ikiüzlü  olmayan,  sabit). 
Mən  yekcəhətəm  təriqətimdə,  Təğyir  işi  yox  cibillətimdə 
(M.Füzuli). 
Yeksər  (başdan-başa,  büsbütün,  tamamilə).  Biganə  bilir 
yeksər Qardaşları qardaşlar (M.Ə.Sabir). İştə, Səttərxan, baxız, 
bir  növ  iqdamat  edib,  Bir  vəzirü  şahı  yox,  dünyanı  yeksər  mat 
edib (M.Ə.Sabir). 
Xanəyeki  «evbir»,  «doğma».  «Öz  adamlarımızdır,  xanə-
yeki sayılan dostlarımızdır, – dedi» (M.S.Ordubadi). 
Tərkibində «du» komponenti olan bir sıra ümumiran mən-
şəli sözlər Azərbaycan dilinə aid materiallarda qeydə alınır.  
Dübarə  (hərfən:  «ikinci dəfə»,  «yenidən»,  «bir də»).  Dü-
barə  çay  gəldi  (C.Cabbarlı).  Deyirsən,  gülürsən,  könlüm  şad 
olur,  Ağladırsan  tez  dübarə  sən  məni  (Aşıq  Hüseyn  Bozal-
qanlı). 
Düsər  «ikibaşlı»,  «ikitərəfli»  (qazma  növünün  adı).  Hər 
igid  başına  bir  düsər  çalır,  Qəfil  vurar  sənə  yara,  –  dedimmi? 
(Aşıq Şəmşir). 
Çarçeşm «dördgöz». Çarçeşm intizar ilə cavabınıza mün-
təzirəm (M.Ə.Sabir). 
Çargül  «dördkünc»,  «dördbucaq».  Yan  divarlardan  biri-
sində  çargül  rəngin  pəncərələr  arasında  zərli  çərçivəyə  tu-
tulmuş güzgülər vurulmuşdu (Y.V.Çəmənzəminli). 
Şeş «altı» (nərd oynunda). Dünən şeş, bu gün beş (Atalar 
sözü).  Qurbanidi  mənim  adım.  Adəm  atadı  bünyadım.  Şeş 
atdım, cahar oynadım. Axır fələk uddu məni (Qurbani). 
Həftrəng  «yeddirəngli».  Rəngimə  rəngin  çatmaz,  Mən 
həftirəngəm, geri dur (Aşıq Hüseyn Bozalqanlı). 
Tat  dilində  onluqları  bildirən,  eləcə  də  «yüz»  və  «min» 
mənalarını verən sözlər də ümumiran mənşəli olmaqla,  yanaşı, 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
21 
qədim  dövrə  aid  sözlərdir.  Bu  sözlərdən  bəzilərinin  törəmələri 
Azərbaycan dilində işlənir: 
Həştad  «səksən».  Müasir  Azərbaycan  ədəbi  dilində  müvafiq 
sayı  səksən  sözü  bildirsə  də,  onunla  bərabər  həştad  sözü  də 
işlədilməkdədir.  Məs:  O,  həştad  beş  yaşında  ömrə  vida  edirdi;  Bir 
yaxşı iş görməmiş, bu dünyadan gedirdi (N.Rəfibəyli). 
Səd  «yüz»,  «yüz  dəfə».  Səd  şükür  ki,  oldu  nur-baran 
Məşrutə ilə bu xaki-İran (M.Ə.Sabir). 
Həzər/həzar  «min».  Molla,  səmavarından  dərda,  həzar 
dərda! Bir istəkanı indi, bir istəkanı fərda (M.Ə.Sabir). 
c)  Əvəzliklər.  tat.  man//mən  «mən»  –  av.,  mana,  qəd. 
fars.  mana,  orta  fars.  man,  müas.  fars.  man,  tac.  man,  bəluc. 
man, tal. min//mı; tat. i//in «bu» – orta fars. eni, qəd. hind. ena, 
kl.  fars.  in,  qəd.  iran.  ena,  tal.  ım,  os.  ay//uy,  işkaşim.  am(i); 
tat.  xaştan//xaşdən//xeştan  «öz»  –  av.  xato,  qəd.  hind.  sıvatah, 
skr.  svayan,  orta  fars.  xad,  kl.  fars.  xud,  xes,  qəd.  fars.  uvai 
paşiya, tac. xud, tal. ıştan, bəluc. wat; tat. ču//či//sü «nə» – av. 
cahya, orta fars. če, kl. fars. čı, əf. çı, tal. çi, sanqesari. či//čız, 
bəluc.  Če;  tat.  ki  «kim»  –  kahya,  av.,  qəd.  fars.  kahya, 
orta  fars.  ki,  kl.  fars.  ki,  sanqesvari,  ki,  əf.  kə,  tal.  ki,  bəluc. 
kai. 
ç)  İsimlər:  tat.  çim//çüm  «göz»  –  av.  časman,  qəd.  fars 
casa, qəd. hind. şaksu,* ir.  casma(n), əf.  stərqa, tac. časm, os. 
čalst,  tal.  çaş;  ir  tat.  ceşm;  tat  dərya//dəryo  «dəniz»  –  av. 
zrayah,  qəd.  fars.  dryah,  orta  fars,  zreh,  müas.  fars.  dərya,  əf. 
böhayra,  tal.  dıyo;  tat  kuh//küh  «dağ»  –  av.  kaofa,  qəd.  fars. 
kaufa,  orta  fars.  kof  (kwf),  tac.  küh,  tal.  kü,  bəluc.  koh,  munc. 
kuy; tat   av//ov  «su»  – av. əf, övə, munc. yowda, tac.  öb, kürd. 
av,  bəluc.  ap;  tat    mah//moh  «ay»  –  ir*  maha,  av.  mah,  qəd. 
fars.  maha,  qəd.  hind.  mah,  tac.  mah,  əf.  myast,  tal.  mang,  os. 
maey;  tat    may//moy  «ana»  –  ir*  maiar,  av.  qəd.  fars.  matar, 

---