GüLSÜm hüseynova



Yüklə 6,88 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/46
tarix22.11.2017
ölçüsü6,88 Kb.
#11395
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   46

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
22 
orta  fars.  parf,  mad,  madar,  əf.  mor,  tac.  modar,  os.  mad,  tal. 
moa,  ir.  tat  maya;  tat  birar//burar//burvar  «qardaş»  –  ir* 
bratar, av., qəd. fars. bratar, orta fars. bratar, əf. barodar, tal. 
boa//bıva, ir. tat. bera, tşkaşim. vru(d) və s. 
d)  Sifətlər:    tat  serx//surx  «qırmızı»  –  av.  suxra,  qəd. 
fars*  suxra,  orta  fars.  suxr,  bəluc,  söhr,  sur;  tal.  sr.,  ir  tat. 
sur//ser  və  s.;  tat.  narm//nərm  «yumşaq»  –  av.  namra,  orta 
fars. narm (nlm, man, nrm), tal. eam, bəluc. narm, ir. tat. nam-
ra  və  s.;  tat.  xişk//xüşg  «quru»  –  av.  huska,  qəd.  fars.  huska
orta  fars.  husk  (hwsk),  qəd.  hind.  huska,  skr.  suska,  tal. 
hısg//hışk,  bəluc.(h)usk,  ir.  tat  huska;  tat.  isbih//subi  «ağ»  –  av. 
spaeta, qəd. hind. sveta, tal. sıpi, ir. tat espi<*spaita və s. 
e)  Zərflər:  tat.  vaz//voz  «açıq»  –  av.  avis,  kl.  fars  askar
qəd.  hind.  aviskara,  tal.  oc/o;  tat.  biəlind//bülünd  «hündür»  – 
av.  bərəzant,  qəd.  hind.  brhant,  parf.  burz  (bwrz),  tal. 
barz//bılınd, ir. tat.  beland; tat.  rast//rost  «düz, düzgün»  –  av. 
zasta, qəd. fars. zasta, tol. ras(t), ir. tat. rast və s. 
Köməkçi nitq hissələri. 
Qoşmalar:  tat.  bə  (istiqamət  bildirən  qoşma)  –  av.  apa
qəd.  fars.  apa,  qəd.  hind.  apa,  orta  fars.  ape/awe,  tal.  ba,  ir. 
tat.  be,  əf.  ;  tat  ə-  ytyəlik-mənsubiyyət  bildirən  qoşma  –  av. 
haca,  qəd.  fars  haca,  qəd.  hind.  saca,  tal.  ;  tat.  ta//tə  ön 
qoşması  –  av  tavat,  orta  fars.  tai,  kl.  fars.  ta,  tal.  to,  ir.  fars. 
ta//da,  müas.  fars.  ta;  tat.  ra//rə  son  qoşması  –  av.  radi,  qəd. 
fars.  radiy,  tal.  ro,  müas.  fars.  ta;  tat.  badə//bədə  «sonra»  – 
av., orta fars. ada, qəd. fars. ada və s. 
Bağlayıcılar:  tat.  ve//vo  «və»  qoşması  –  av.  uta,  qəd. 
fars. uta, qəd. hind. uta, kl. fars. u, parf. ud, tal. va/vr/c, ir. tat. 
e/o,  bəluc.  aw/wa,  vaxan.  ət.,  os.  u;  tat.  əgər//əyəm  «əgər»  – 
av.  hakərət,  qəd.  fars.  hakaram,  qəd.  hind.  sakrt,  tal. 
agar/ağam,  orta  fars.  ağar,  parf.  ag,  munc.  ağar;  tat.  ki//çi 


 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
23 
«ki» – av. hača, yaqnob. či, orta fars.  če, müas. fars.  či, əf. şe
os. çi; tat. ya//yo//ya iş//yo iş  «ya, ya da» – fars., əf. ya, os. yo
yaqnob.  yo;  tat.  ama//amal  «amma»  –  av.  hamat,  qəd.  hind. 
sama, işkaşim. əlməc/əcma və s. 
Əlbəttə, tat dilinin umumiran mənşəli leksik layı verilmiş 
bu  nümunələrlə  məhdudlaşmır.  Biz  burada  müxtəlif  nitq 
hissələrinə  aid  nümunə  kimi  bir  neçə  misalı  qədim,  orta  və 
müasir  İran  dilləri  ilə  müqayisədə  verdik  ki,  tarixi  inkişaf 
prosesində  onların  və  bu  qəbildən  olan  sözlərin  dəyişikliyə 
məruz qalmasını nümayiş etdirək.  
Tat  dilinin  leksikasının  bir  sistem  şəkildə  tədqiqi,  lüğət 
vahidlərinə  xas  olan  ləhcə  fərqlərinin  aşkara  çıxarılıb  ümumi-
ləşdirilməsi,  sözlərin  leksik-semantik  qruplar  əsasında  araş-
dırılması tələbini də ortaya atır. 
Müqayisəli  tədqiqat  əsasında  tat  dilinin  ümumiran  mən-
şəli leksik qatını müəyyənləşdirmək də lazım gəlir.  
Ard  –  «un»  (Ab.).  Bu  sözün  İran  dillərinə  aid  olması 
artıq  qeyd  edilmişdir.  Müq.et:  fars.  ard  (PRS,  281);  kürd.  ar 
(KRS, 332); tac. ord (TRS 325); dəri. ard (RPDS, 348); gil. iri 
«un»,  «ard»;  düyü  nu  ardə  (QRS,  358);puştu.  orə  dəri.  ard 
(RPDS, 348). 
Ard  sözü  Azərbaycan  dili  dialektləri  və  Azərbaycan 
ərazisində  yayılmış  başqa  dillərdə  və  Azərbaycan  ərazisində 
yayılmış  başqa  dillərdə  də  qeydə  almışdır:  ard  «unun  tozu» 
(İsmayıllı  rayon  şivəsi,  Cəbrayıl  rayon  şivəsi);  udin.  dilində 
ard «dəyirman daşının arxasında yığılan un» (72 və s. 112). 
Həmçinin  müq.et:  tat.  ardava  «undan  bişirilmiş  xörək», 
şirava «südlü sıyıq» və s. 
Qərd «toz». Ümumiran mənşəli sözdür. İran dillərinin bir 
çoxunda  işlənir.  Gil.  gərd,  gərdu  xak  (QRS,  409),  puşt.  qard 
(RPDS,  s.  592),  fars.  qard  (RPS,  557),  tac.  qard  (TRS,  621); 


 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
24 
tal. qard (99, 49) və s. Abşeron və Quba dialektlərində işlənən 
gərde//gərdə  «saman  xırdası»  gard  «toz»  sözündəndir.  Usua 
gərdəni  palçığa  qarışdırıbanı  özü  suvıyadı  (Quba).  İ.Tahi rov 
qert  sözünün  türkmən  və  özbək  dillərində  müvafiq  olaraq 
«saman  xırdası»  və  «narın  un»  mənalarında  işləndiyini  qeyd 
etmişdir (54, 69). 
Küto  «qısa» (Dəv.). Müq.et: kürd kurt  «xülasə»,  «qısası» 
kütasi  (KRS,  279);  tac.  kütoh  (TRS,  263);  fars.  kütəh  (RPS, 
239); gily. kütə (QRS, 345); dəri. kütəh (RPDS, 305).  
Ümumiran  mənşəli  sözlərə  sər  «baş»,  dəs  «əl»,  çəşm 
«göz»  və  dəhan//duhun  «ağız»  sözlərini  də  aid  etmək  olar. 
Bunlar o qədər işlək sözlərdir ki, onları müəyyən olaraq misal-
larla nümayiş etdirməyə ehtiyac görmürük. 
Tat  dilinin  ümumiran  mənşəli  leksik  layı  digər  İran 
dillərinin  eyni  tipli  layı  ilə,  demək  olar  ki,  üst-üstə  düşür. 
Ümumiran mənşəli sözlər fellərdə özünü daha çox göstərir. Bu 
da  təbiidir,  çünki  fellər  dilin  az  dəyişən  və  təsirə  az  məruz 
qalan  hissəsidir.  Tat  dilindəki  qohumluq  terminləri,  bədən 
üzvlərinin  adları,  təbiət  hadisələrinin  adları,  nəbatat  və  hey-
vanata  aid  sözlər,  saylar,  eləcə  də,  əvəzliklər  arasında  ümu-
miran  mənşəli  sözlər  çoxdur.  Belə  sözlərin  bəziləri  qədim 
olub, hind-Avropa dil birliyi dövrünə aid nümunələrdir.  
L.S.Peysikov  fars  dilinin  leksikologiyasını  araşdırarkən 
müxtəlif  İran  dilləri  üçün  eyni  olan  sözləri  «İran  fondu 
sözləri» adlandırmışdır (97, 17). 
Ümumirnan  mənşəli  sözlərə  aid  nümunələri  nəzərdən  ke-
çirək.  Qeyd  edək  ki,  bu  sözlərdən  bəziləri  türk  dillərinə,  o 
cümlədən, Azərbaycan dilinə keçmişdir. 
Bu  qəbildən  olan  sözlər  Azərbaycan-tat  dili  əlaqələri  ba-
xımından müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. 
Pədər  «ata»  (Şam.).  Bu  söz  Azərbaycan  dilinin  müxtəlif 


Yüklə 6,88 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə