GüLSÜm hüseynova

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
28 
hon  xuruz-vəçə  bıcəncundənund  «Bayramda  cavanlar  xoruz-
beçə  döyüşdürürlər»  və  s.  Yoxsa  belə:  «Bayramda  cavanlar 
xoruz-beçə döyüşdürürlər».  
Çal – «quyu» (Kilv.). Müq.et: fars. Cah-e ab (PRS, 343); 
tac.  çah  (TRS,  252),  dəri.  çəh  (RPDS,  296),  gily.  ça  (GRS, 
343), puştu. tsa (RPDS, 296), tal. çol (TRAS, 421). 
Biz  bu  münasibətlə  tal.  çölə,  azərb.  çala  sözlərini  də 
qeyd edə bilərik.                               
Çeruvu (yə) «heyvan» (Q.). Baba bey Aysel  ə bare çeru-
vuyə  nağul  gof  saxtü.  «Baba  Ayselə  heyvanlar  haqqında  nağıl 
danışdı». 
«Heyvan» mənalı sözlər müxtəlif şəkildə motivlənmişdir. 
Məsələn,  gilyan  dilində  çarpo  sözü  «dördayaqlı»,  zəbanbəste 
sözü  isə  «dilibağlı»  ifadəsi  ilə  motivlənir.  Azərbaycan  dilində 
də  heyvanı  bildirmək  üçün  «dördayaqlı»,  «dili-ağzı  bağlı» 
təyinlərindən istifadə olunur. 
Bizə  belə  gəlir  ki,  çeruvu  sözünün  çer  tərkib  hissəsi  çə-
har  (dörd)  sözünün  başqa  fonetik  variantıdır.  İkinci  tərkib 
hissəsi  isə,  yəqin  ki,  «ayaq»,  «qılça»  mənasında  işlənən  söz-
dür. 
Çimnüri  «alma  növü»  (Lah.).  Nümunə:  Bə  Boğ  Mijə  ən 
xuba  si  meyvə  çimnüri  hisob  bəbiran  «Mijə  bağında  ən  yaxşı 
meyvə çimnüru  hesab olunur». 
Çimxil  «itburnu»  (Lah.).  Nümunə:  Ə  çimxil  böyrəyə 
nimikirə  be təmiz soxtan,  ə öüyi be mədə-boğırsoğ kor  fidoşta 
bəbiran.  «İtburnudan  böyrəyin  duzunu  təmizləmək  üçün, 
suyundan, şirəsindən isə mədə-bağırsaq üçün istifadə olunur». 
Çıx «öskürək» (Lah.). Tan sıxan soxtan çıx girift. «O da-
nışan kimi öskürək tutdu».  
Sürvə  «öskürək»  (Ab.).  Qəri  şürvə-şürvə  hadi  saxtənbü 
«Qoca öskürə-öskürə danışırdı».  

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
29 
Dezirən  «sancmaq»  (Ab.).  Firağıstan  «sancmaq»  (Lah.). 
Ənqə dezirəni xub nə əbirən «Arının sancmağı yaxşı olmur». 
Dirağundan  «basdırmaq»  (Xaç.).  Camaət  kürə  bi,  şüş-
tünd  ürə  və  kəfən  güftund  urə,  bardind  ki,  dirağunund.  «Ca-
maat  yığışıb  onu  yudular,  kəfənə  bükdülər,  basdırmağa 
apardılar». 
Dülə  qoğal  «iç  qoğal»  (Ab.).  Hərfən:  «iç»  dülə  («ürək») 
sözünün məcazi mənasıdır. Bə id Noruz dülə qoğal boş həmsi-
ya impezim «Novruz bayramında qonşularla birlikdə içli qoğal 
(şorqogal) bişiririk». 
Dəlnə  (yə)  «qadın»  (Qon.  k.).  İ  ətür  bərey  dəlnəyü  «Bu 
ətir qadın üçündür». 
Ərusəmi  «əmidostu».  Mənşəcə  izafət  birləşməsindən 
əmələ  gəlmişdir  (əris-e  əmu).  Tat  dilində  əris/örüs,  «gəlin», 
amu «əmi» deməkdir. Əris/Ərüs/ Ərsəmi/Ərsamu adları qız adı 
kimi də işlənir.  
Futolı  «əvəlik»  (Lah.).  Vaxsim  ye  oş  futolı  bürjünim 
«Duraq bir əvəlik aşı bişirək». 
Füdərən  «söymək»  (Kil.).  Baqqal  hürsi  birə,  füdərə 
dəbrişə. «Baqqal hirslənib dərvişi söyür». 
Fərzənd  «övlad»,  «oğul»  (Q.).  Xubə  əyal  çü  bəxastən  ə 
mal piyər (Atalar sözü) «Yaxşı oğul neynər ata malını?!». 
Hodağa «elə» (Ab.). Sarə lap hodağa nə minü. «Sara lap 
elə eləməz». 
Hənd  «daxma,  koma»  (Xaç.).  Müq.et:  Bu  hənddən  o  biri 
həndə.  Bu  kənddən  o  biri  kəndə.  Rahat  yollar  çəkilir 
(M.Müşfiq). Müq.et: azərb. hin «toyuq damı». 
Həvardən  «yaymaq»  (Q.).  Bəre  arsi  zənun  lavaş  havar-
dənund. «Qadınlar toy üçün lavaş yayırdılar». 
Hərşəfin  «qızılı» (<əşrəfi) (Kil.). Bi rav yeki rast imarən 
ki,  niştə  əşrəfin  stola  bə  səri  «Bu  vaxt  birinə  rast  gəlir  ki, 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
30 
oturub əşrəfi stolun üstündə». 
Həfsər «yeddibaşlı» (div barəsində) (Kil.). Mürəkkəb söz 
olub,  həf  (t)  «yeddi»  və  sər  «baş»  sözlərinin  birləşməsindən 
əmələ  gəlmişdir.  Ə  pişe  anu  ye  dər  bu,  dərə  vakart  vind  ki, 
incə  ye  həfsəri  döü  nişte.  «Qarşısında  bir  qapı  var  idi,  açdı, 
gördü ki, bir yeddibaşlı div oturub . 
İnqarçu  «çəngəl»  (Q.).  Bərey  arsi  inqarçu-kardəhanə 
xub-xub şustim «Toy üçün çəngəl-bıçağı yaxşı-yaxşı yuduq». 
Kutirən  «demək»  (Ab.).  Mola  Nesrəddin  kuti  ki,  sahar 
miye  qazqunə  imbəri  «Molla  Nəsrəddin  dedi  ki,  səhər  gəlib 
qazanı apararsan». 
Küpəz  «varlı»  (Q.).  Əlişirə  bə  dih  ən  küpəzə  ədəmi  çu-
naxtənund. «Əlişir kəndin varlı adamlarından sayılır». 
Voçir «varlı» (Ab.). 
Küfarə  «beşik»  (Q.).  Ə  küfarə  tə  bə  qabr  elm  vamurind 
(Həzrəti-Əlinin kəlamı). «Beşikdən qəbrədək elm öyrənin».  
Borley (yə) «beşik» (İb.) (Ab.). 
Künd  «dost».  Bu  söz  tat  dilinin  spesifik  leksik  layına 
aiddir.  
Künd  biran  «yaxınlaşmaq»  (Kil.).  Bu,  mürəkkəb  söz 
olub,  kund  «yaxın»  və  biran  «olmaq»  felinin  birləşməsindən 
əmələ gəlmişdir. Əz una bə də balca kuk rəxtə düzd künd birən 
kinə, xancal iştənə kənd. «Bundan sonra kiçik oğul gedir, oğru 
yaxınlaşan kimi, xəncərini çıxarır».  
Qall  zərən  «çağırmaq»  (Ab.).  Zərən  «vurmaq»  köməkçi 
felinin  köməyi  ilə  yaranan  mürəkkəb  feldir.  Məs:  Əziz  tünə 
qall  zə,  tü  nə  şiniri.  Əziz  səni  çağırdı,  sən  eşitmədin».  Tat 
dilinin Lahıc ləhcəsində bu söz «qiyə zərən» formasında qeydə 
alınmışdır.  
Qartxundum  «borc  verən»  (Xızı).  Yə  ruz  Malla  Nasra-
din fikir naha ki: Mi ki, ba xunə niştən, heizim qartxundum mi 

---