Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 77 haqqında epopeya yaratmağa həsr edən Səməd Vurğun yetişirdi. Nədən şeirimin baş qəhrəmanı, Gah İrandan gəlir, gah da Turandan? -deyən qüdrətli qələm sahibi milli duyğuları, azərbayjançılıq müstəvisi üzərində milli dərkin nümunələrini yaradırdı və is- tər-istəməz sosialist metodu, sosializm ideologiyası içində elə milli məfkurəvi ideyaları yaşatmış olurdu. İstedadlı qələm sahibləri Ağahüseyn Rəsulzadə, Atababa Musaxanlı, Bəkir Çobanzadə, Böyükağa Talıblı, Vəli Xuluflu, Qantəmir, Əmin Abid, Əlabbas Müznib, Əli Nazim, Əli Razi, Əhməd Cavad, İsmayıl Katib, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məmmədkazım Ələkbərli, Mikayıl Müşfiq, Mustafa Quliyev, Ömər Faiq Nemanzadə, Ruhulla Axundov, Salman Mümtaz, Seyid Hüseyn, Seyfulla Şamilov, Soltanməjid Qənizadə, Tağı Şahbazi Simurq, Hajıbaba Nəzərli, Hajıkərim Sanılı, Hənəfi Zeynallı, Hüseyn Cavid repressiya qurbanları olmuşlar. Hüseyn Cavid Azərbayjan ədəbiyyatı tarixində mühüm yer tutan, dramaturgiyada romantik ədəbiyyatın qüd-rətli nümunələrini yaradan, bütöv bir silsilə təşkil edən ijti-mai- siyasi, fəlsəfi şeirlər müəllifidir. Yaratdığı şeirləri, nəzm və nəsrlə qurulan «kəskin münaqişə xətləri ilə seçilən dra-matik əsərləri, fikir dərinliyi ilə seçilir, «problematikasının siqləti baxımından dünya dramaturgiyasının bir sıra nüma- yəndələrinin yaradıjılığı ilə müqayisə edilə bilən» sənətkar kimi ədəbiyyatımızda yaşayır: «Hüseyn Cavidi ədəbi yara-dıjılığının ilk dövrlərindən başlayaraq son əsərlərinə qədər sinfi bərabərsizliyin doğurduğu fajiələr düşündürürdü. O, əzənlə əzilənlər arasındakı ziddiyyətləri erkən yaşlarından duymuş, ədalətsizliyi, istismarı, zorakılığı, bir sözlə insanın həyatını zəhərləyən mənfilikləri pisləmiş, tənqid etmişdir. Həm də bu Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 78 tənqid və inkar müjərrəd mövqedən, ümumiyyətlə pisliyə, yamanlığa, mənfiliyə qarşı mübarizə möv-qeyindən aparılmır, sinfi ziddiyyətlərin konkret hüdudları, tərəfləri açılıb göstərilməklə ijtimai məzmun qazanırdı. Ədi-bin yaradıjılığına diqqətlə yanaşılsa, asanlıqla görmək olar ki, ijtimai jizgiləri dərin və mənalı xarakterlər, problemlər, dramatizm Cavid dramaturgiyasını şərtləndirən jəhətlər-dir» (Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. Bakı. Bakı Univer-siteti nəşriyyatı. 2007). Yaradıjılığının zirvəsi «Şeyx Sənan», «İblis» fajiələrində dini təəssübkeşliyi və müharibəni, onun anjaq fəlakət, ölüm gətirdiyini ifşa etmişdir. «Peyğəmbər» (1926), «Səyavuş» (1934), «Şeyda» (1925), «Topal Teymur» (1926), «Şeyx Sə- nan» (1926), «Uçurum» (1926), ölümündən sonra «Seçilmiş əsərləri» (1958), «Pyeslər» (1963), «Seçilmiş əsərləri» (1968, 1970, 1971), «Dram əsərləri» (1975), «Seçilmiş əsərlə-ri» IV jilddə (1982-1985), «Pyeslər» II jilddə, rusja (1982-1983) nəşr olunub. Yaratdığı əsərlərdə bəşəri hissləri əsas tu-tan, bütün insanlığı düşündürən problemləri qabardan, Azərbayjan xalqının ijtimai fikir tarixində mühüm yer tutan, əsərlərində insanın mənəvi, əxlaqi inkişafı, inqilabi yetkinliyi əsas tutulan, adı XX əsrin böyük filosof şairləri ilə bir sırada çəkilən, «şərq romantizminin mütərəqqi növü»nü yaradan, «soyğunçu müharibələr, böyük inqilabi təbəddülatlar dövründə» yetişən Hüseyn Cavid sovet dövründə bir-birinin ardınja «Knyaz», «Səyavuş», «Xəyyam», «Topal Teymur», «Peyğəmbər», «İblisin intiqamı» kimi məşhur dram əsərlərini yazmışdır. Bu əsərlərində «bəşəri düşünjə», əbədi, sabit ideya dünyanın xalqlarını birliyə, dostluğa, qardaşlığa çağıran qüdrətli bir humanizm» olduğunu tənqidçilər, ədəbiyyatşünaslar yetərinjə yaradıjılığının bütövlüklə təhlil və tədqiqində üzə çıxarmışlar. Dramaturgiyasında olduğu kimi, lirikasında da lirik növün Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 79 bütün canr və şəkilləri əhatə olunmuş, əruz, heja, hətta sərbəst şeirlərində «ustad sənətkar ruhu», «pafosu» aydın duyulur. Lirikasında inqilabdan əvvəl bir «məhzunluq, nisgil, şikayət» vardısa, 1922-ji ildə yazdığı «Mənim Tanrım» şeirində «sevgi və gözəllik ən ülvi bir hiss, ən ali din, tanrı» səviyyəsində tərənnüm edilir. Yeni həyatla bağlı, müasir mövzuda şeir yaz- mamasını «müasir varlıqdan uzaqlaşmasını, Mehdi Hüseyn «onun inqilaba zidd jəbhə tutması ilə deyil» inqilabi mü- rəkkəbliyin Cavid tərəfindən «çətin anlaşılması» kimi qəbul edir. Onun haqqında monoqrafiya yazan M.Cəfər bunlarla yanaşı, bunu göstərir ki, «bu illərdə Hüseyn Cavid sosialist inqi-labının mahiyyətini başa düşməmişdir. Caviddə yeni həyat, bu həyatın böyük mənası və gələjəyi haqqında aydın bir təsəvvür yox idi. Onda proletar inqilabının xilaskar roluna qəti bir inam da yox idi». Tənqidçilər şairi «haqlı» bilirlər. «Azər» poemasını, «Koroğlu» kinossenarisini və bir sıra başqa əsərlərini qələmə almış Hüseyn Cavid repressiya qurbanı olmuş, Sibirə sürgün edilmiş, 1941-ji ildə Sibir sürgünündə vəfat etmiş, Stalinin ölümündən sonra bəraət almış, Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə nəşi 80-ji illərdə Azərbayjana gətirilmiş, doğma yurdu Naxçıvanda torpağa tapşırılmış, xatirə ev muzeyi açılmış, məzarı üstündə möhtəşəm məqbərə ujaldılmışdı, adına küçə, bağ , məktəb var. Repressiya qurbanlarından biri də görkəmli yazıçımız, tədqiqatçı Y. V. Çəmənzəminlidir. İlk kitabı «Cənnətin qəbzi» 1923-jü ilə çap olunmuşdur. Sonralar yazıçının «Keçmiş səhifələr» (1926), «Məlikməmməd» (1926), «Arvadlarımın halı» (1928), «Studentlər» (1930), «Qazanj yolunda» (1930), «Qaranlıqdan işığa» (1932), «Qızlar bulağı» (1934), «Yara- maz» (1934), «Bir javanın dəftəri» (1966), «Əsərləri», III jilddə, «Romanlar» (1968), «Qan içində» (1967), «Qayınananın Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 80 oyunları» (1970), «Ayrılıq axşamı» (1971) və s. kitabları nəşr olunub. 1925-ji ildə Türkiyə və Fransada olduğu illərdə Azərbayjan tarixinin və ədəbiyyatımızın tədqiqi ilə məşğul olmuş, «Azərbayjan ədəbiyyatına bir nəzər» kitabını yazmış, 1920-ji ildə Türkiyədə Azərbayjan dilində, 1922-ji ildə Fransada fransızja çap etdirmişdir. Y.V.Çəmənzəminli bədii yaradıjılığında rəngarəng tiplər yaratmış, «Molla Nəsrəddin» tənqidi realizm yolu ilə getmiş, mütərəqqi fikirli yazıçı olmuş, dövrün demokratik ədəbiyyatı ilə bağlı olmuşdur. Dövrün tənqidçiləri onun əsərlərinin möv-zusunu məişətimizdən götürdüyünü, «asan və sadə dil ilə» yazdığını (F. Köçərli), «qüdrətli hekayələr ustası», romanlar müəllifi olduğunu bildirir, o, xalq dilinin saflığını, sadəliyini yaratdığı əsərlərində qoruyan, «Dil məsələsi», «Bizə jiddi mətbuat çoxdan lazım idi» kimi məqalələrində də Azər-bayjan ədəbi dilinin «sadəliyi, təmizliyi və xəlqiliyi uğrun-da» mübarizədə yaxından iştirak edən, «sözdən özünə-məxsus istifadə üsulu» olan sənətkar kimi dəyərlidir. 30-ju illər yaradıjılığında «konflikt çox halda yeniliyin və köhnə-liyin açıq və ya gizli münaqişəsi əsasında qurulur, sücet yeniliyin qələbəsinə və köhnəliyin süqutuna doğru inkişaf etdirilirdi. Ədib hekayələrində istifadə etdiyi bu jür konflikti və onun bədii həlli istiqamətini özündən uydur- murdu. Həyatın, mühitin özündən götürürdü və müvafiq bir fabulada əhəmiyyətli ijtimai məzmun ifadə etməyə müvəffəq olurdu. Bu, ədibin 30-ju illər hekayələrini o dövrün qələm sahiblərinin bir çoxunun yaradıjılığında rast gəldiyimiz sxematizmdən xilas edirdi». Atamız dünyadan «eh»-dedi getdi, Tez sönən ömrünə «meh»-dedi getdi. Gül əkdi, vay dərdi jahan bağından, Tökdüyü yaşlara «şeh»-dedi getdi. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|