Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
müxtəlif janrlar vardır: əmək mahnıları, epik-qəhrəmanlıq, zarafatyam-oynaq, mərasim, lirik. Azərbaycan folklorunun çoxcəhətli janr şaxələnməsində lirik mahnılar daha çox üstünlük təşkil edir» (103, s.3). Musiqişünas alimlərin dediyi kimi Azərbaycan musiqi folkloru janrlarının da milli xüsusiyyətləri, coğrafi ərazidən asılı olaraq dil, üslub cəhətləri xüsusi olaraq özünü göstərir. Musiqi folklorunda dil, üslub xüsusiyyətləri özünü yerli folklor mühitində, əksərən kənd və milli dialekti konservativ şəkildə saxlamış şəhər folklorunda daha çox büruzə verir. Xalq mahnılarının repertuarında elə musiqi abidələri var ki, onlar tarixi prosesdə formalaşaraq xalqın təfəkkür tərzinin ifadəçisinə çevrilmişdir. Belə xalq mahnılarında yerli musiqi folkloru nümunələri özünü yerli dialektin, mühitin ənənəvi ifa üslubunun elementlərinin qanunauyğunluqları zəminində daha çox göstərir. Naxçıvan folklor mühitində mərasim, məişət nəğmələrində belə xüsusiyyətlərə daha çox rast gəlmək olur. Çünki Naxçıvan coğrafi ərazi xüsusiyyətlərinə, sosial- iqtisadi və etnoqrafik durumuna görə milli ənənələri, dialekti konservativ şəkildə qoruyub saxlamış bölgədir. Naxçıvanm folklor mühitinə aid abidələrdə poetik mətndə dialekt nə qədər özünü bariz şəkildə büruzə verirsə, musiqi folklorunda ifa edilən mahnılarda da, mətnin dil xüsusiy yətlərindən irəli gələn bəzi cəhətlər, musiqi dilinin quruluşunda, melodiyanın semantikasmda özünü bir o qədər göstərir. Xalq mahnılarının poetik dili ayrı-ayrı folklor mühitində yerli dialektin intonasiyalarına məruz qaldığı üçün ifaçı, yəni musiqi folkloru icraçısı həmin mahnını yerli dialektin ahənginə uyğun şəkildə oxuyur. Bu zaman mətnin yerli dialektdə səslənməsində ənənəvi olaraq ayrı-ayrı fonetik səslər mahnının melodik dil xüsusiyyət lərinin formayaradıcı amillərini formalaşdırarkən melosun intonasiya çeşidlərini yerli ənənənin dialektinə uyğun şəkildə istiqamətləndirir. Naxçıvan bölgəsinin musiqi folklorunu öyrənərkən onun təkcə yerli dialektlə bağlı cəhətlərini vurğulamaq kifayət deyil. Bölgənin məişət-mərasim ənənələrində istifadə olunmuş musiqi janrlarının özünəməxsusluğunu üzə çıxarmaq üçün onları xarakter, üslub, mövcud forma və spesifik ifa tərzinə görə təhlil etmək, fikrimizcə, daha doğru olardı. Naxçıvanın musiqi folklorunda istifadə olunmuş bütün musiqi janrlarını bu aspektdən üç ayrı-ayrı istiqa mətlərdə öyrənib təhlil etmək olar. Birinci istiqamətdə bölgənin məişət-mərasim ənənə lərində istifadə olunmuş xalq mahnılarını və instrumental musiqi janrlarını forma xüsusiyyətlərinə görə araşdırmaq lazımdır. Məişətdə və ya ayrı-ayrı mərasimlərdə istifadə olunmuş folklor musiqi nümunələri öz aidiyyatma görə bu və ya digər mərasimin tərkib hissəsi olub onun xarakterik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Məsələn: Novruz bayramı münasibəti ilə bağlı mərasimlərdə istifadə olunan xalq mahnıları, toy mərasimlərində çalmıb oxunan ayrı-ayrı mahnı və rəqs musiqi nümunələri, kütləvi rəqs-mahnı janrına aid yallılar, yas mərasimlərində söylənilən ağılar, dini mərasimlərdə oxunan nohələr, ilk növbədə bu və ya digər mərasimin xarakterini təsvir edir. Həmin məra simlərdə musiqi janrları mərasimin vəsfi və ya mahiyyətini əks etdirən mətnlər əsasında oxunduğu üçün, mətnin məz mun arealından irəli gələn xarakterik cəhətlər musiqinin melodik və rnetroritmik komponentlərində, o cümlədən melosun intonasiyalarında da öz əksini geniş şəkildə tapır. Musiqi janrlarının bəzi xüsusiyyətlərini təhlil edən R.Zöhrabo V yazır ki, «Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığı deyəndə mahnılar və oyun havaları nəzərdə tutulur. Onların zənginliyi, ilk növbədə musiqi forma və janrlarının çoxcəhə'Biliyində və çoxşaxəliliyində özünü göstərir. Bu musiqi, janrlarına aid olan nümunələrin əksəriyyəti əmək prose.si, ailə-məişət şəraiti, müxtəlif oyunlar və ya müəyyən fəsillər ilə əlaqədar yaranmışdır. Bunlarla yanaşı elə lirik m.əzmunlu mahnı və rəqslər vardır ki, onlar ancaq asudə vaxtlarda ifa edilir» (88, s.4-5). Naxçıvanm musiqi folklorunda istifadə edilən xalq mahnıları, rəqs musiqi nümunələri və tulumda ifa edilən instrumental havalar məişət və mərasim, ənənələrində əmək prosesini, ənənəvi mərasimlərin formalaşdırdığı məzmunca milli ənənəni, uşaq, lirik, məişət, satirik, yumoristik, qəhrəmanlıq, tarixi mahnı və rəqs janrlarında həm ümumi, həm də bölgəyə məxsus milli xarakterik, forma və üslub cəhətlərini formalaşdırmış oldu. Mövsüm mərasim nəğmələrindən: «Xırman nəğmə- ləri»nin ikisinin musiqi dilinin xarakterik xüsusiyyətlərinin və onların musiqi formasının nəzəri təhlili göstərir ki, bölgənin melopoetik və dialektik xüsusiyyətləri melosun inkişaf və formayaradıcı amillərinə öz təsirini göstərmişdir. «Üzərliksalma» mərasimində oxunan mətnin poetik dili onun melodik dilinin ahəngdar səslənməsinə geniş imkan açmışdırsa, mərasim nəğməsinin forma xüsusiyyət lərinin bədii-estetik cəhətlərinin formalaşmasında isə melodik dil ünsürlərini yaradan metroritmik kompo nentlərin formayaradıcı amilləri melosun struktur qurulu şunda özünü daha qabarıq olaraq nümayiş etdirmişdir. Naxçıvanın musiqi folklorunun janr xüsusiyyətləri araşdırılarkən və bununla bağlı ucqar kəndlərdə folklor soyləyiciləri ilə aparılan söhbətlər və onlardan toplanılan bir sıra materialların musiqi dili onların qədim ənənəvi mahnı, rəqs və oyunları olduğunu sübut edir. Qədim ənə nəvi mahnı, rəqs və oyunların melodiyası müasir dövrü müzə gəlib çatmamışdır-deyən B.Hüseynli bu məsələyə aydınlıq gətirərək yazır ki, «ayrı-ayrı parçalar şəklində qalmış bayatı formalı şeir mətnlərindən aydın olur ki, bu mahnı, rəqs və oyunlar oxumaqla müşayiət olunmuş və kütləvi şəkildə ifa edilmişdir. Bunların musiqi məzmununu iki, üç xanəli qısa bir melodiyanın dəfələrlə təkrarı təşkil ediı*»(48, s.71). Toplanmış folklor materiallarının bir qis minin, yallıların, üzərliksalma, xırman, xanbəzəmə, qodu - qodu və s. mərasim nəğmələrinin musiqi-nəzəri təhlilləri yuxarıda deyilən fikri təsdiq etdiyi üçün onları Naxçıvanın qədim ənənəvi musiqi nümunələri saymaq olar. Adları çəkilən musiqi folklor janrlarının elmi-nəzəri təhlilləri, ilk növbədə həmin janrların forma və semantik xüsusiy yətlərini, daha sonra isə vokal və instrumental ifada Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|