Toy-düyünlərdə öyüd, nəsihət şəklində oxunan «təsnif»lərə
misal olaraq Aşıq Alının «Yamandır» rədifli təsnifindən bir
neçə beytə diqqət yetirək:
Bəhrə cəfasız,
Ovlad naqisi,
Həyat səfasız.
Zənənin pisi,
Həmdəm
Namərd kölgəsi,
vəfasız,
Yamandır,
Yamandır, yaman.
yaman.
Xəsisin varı,
Alı piranə,
İgidin xarı,
Qəlbi viranə,
İfritə qarı,
Fəhm dövranə,
Y amandır,
Yamandır, yaman (46,
yaman.
s.5).
Toy-düyünlərdə
#
Ağ Aşığın (Aşıq Allahverdi)nin
Süsənbərim» rədifli təsnifinə də rast gəlirik:
Yaşıl başlı,
Telli sazım,
Çatma qaşlı,
Xoş avazım,
Şux baxışlı,
Bahar yazım,
Yaraşıqlı,
Şən avazım,
Süsənbərim.
Süsənbərim.
Sən halalsan,
Aşıq Ağdı,
Bir cəlalsan,
Toy təlağdı,
Mənə yarsan,
Xoş sorağdı,
Bizə varsan
Süsənbərim.
Gözəl çağdı,
Süsənbərim
(46, s.6).
Naxçıvan
aşıq
mühitinin
ifa
formaları,
aşıq
havalarının musiqi dil xüsusiyyətləri İğdır bölgəsinin aşıq
yaradıcılığına da böyük təsir göstərmişdir. Hər iki bölgənin
aşıq yaradıcılığına xas musiqi havalarının müqayisəli təhlili
sübut edir ki, meloclik dil xüsusiyyətlərinə, metroritmik,
lad-intonasiya quruluşlarına və ifa formasına görə Iqdırda
yayılmış aşıq musiqi havacatları Naxçıvan aşıq ənənə
sindən irəli gəlir. Bölgədə oxunan aşıq havalarının mətn
quruluşu ümumaşıq poetik formaları, məzmunu ilə eynilik
təşkil edir və bu ifa xüsusiyyəti iğdır, Ərzurum və Qars
bölgələrində də saxlanılmışdır. «Aşıq mahnılarının mətnləri
spesifik şeir vəznində, heca vəznində yaranır. Aşıq
yaradıcılığında əruz vəzninə nadir hallarda təsadüf olunur.
Bütün şeir formaları strofik quruluşa malikdir. Bəndlər
onlardakı misraların sayma, misralardakı hecaların sayına,
habelə qafiyələnməyə və mövzu-məzmuna görə təsnif
olunurlar.
Aşıq poeziyasında dörd, beş və altı misralı bəndlərə
çox təsadüf edilir. Hər misradakı hecaların sayma görə
yeddihecalı, səkkizhecalı, on bir hecalı bəndlər aşıq
poeziyasında daha geniş yayılmışdır» (31, s.45-46). Deyilən
fikir bir daha təsdiq edir ki, Naxçıvan bölgəsində aşıq
yaradıcılığına aid çoxsaylı musiqi materialları ətraf ölkə
lərin aşıq yaradıcılığına da öz təsirini göstərmişdir.
Aşıq yaradıcılığı janrlarına aid bütün janrlar
Naxçıvanın musiqi folklorunda da özünü göstərir. Bölgədə
yaşayıb-yaratmış aşıq sənətkarları öz zəngin, rəngarəng
yaradıcılıqlarında mövcud aşıq janrlarının hamısmdan
kifayət
qədər
yararlanmışlar.
Aşıq
yaradıcılığında
dastanların daha çox yayılmış üç janrı; qəhrəmanlıq,
romantik-məhəbbət və ailə-məişət dastanları (125, s.62.)
aşıqların repertuarında özünə geniş yer almışdır. Azər
baycan aşıq dastanlarından «Aşıq Qərib»in, «Koroğlu»
nun, eyni zamanda «Koroğlu» havalarının, yallı rəqslə
rinin, yallıbaşı mahnı-rəqslərinin Türkiyədə yayılmasında
qeyd etdiyimiz kimi Naxçıvan folklor mühiti sənət
karlarının böyük rolu olmuşdur (92, s.40.). Aşıq musiqi
janrlarının ətraf mühitə yayılması Azərbaycan aşıq mək
təblərinin çoxəsrlik ənənəsinin təbliği deməkdir. Naxçı
vanın folklor mühitində aşıqların fəaliyyətinə qiyməti
folklorçu alim S.Pirsultanlınm sözləri ilə vermək istərdik.
Bu xüsusda o yazır ki, «aşıq yaradıcılığı Azərbaycan
xalqının ictimai və bədii-estetik fikir tarixində, mədə
niyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Aşıq
təkcə öz yaratdığı saz-söz və dastan sərvətinin sahibi kimi
məhdudlaşmamış, eyni zamanda yüzillər boyu bütöv
lükdə Azərbaycan folklorunun əsas hissəsinin daşıyıcısı,
yaşadıcısı və yayıcısı kimi şərəfli bir vəzifəni də yerinə
yetirmişdir» (75, s.100).
Naxçıvanın folklorunda musiqi janrlarının hansı
formada, üslubda özünü göstərməsinə elmi faktların dili
ilə nəzər yetirdik. Dəlillər bir daha təsdiq etdi ki, bölgənin
folklor mühitində keçirilmiş və müasir dövrdə də keçirilən
mərasimlərdə musiqi folkloru nümunələrindən geniş
istifadə olunmuşdur. Naxçıvanın adət-ənənəsindən irəli
gələn spesifik xüsusiyyətlər ayinlərdə oynanılan musiqi
folkloru örnəklərinin forma, üslub, janr xüsusiyyətlərinə
öz təsirini göstərmişdir. Məhz buna görə də regionun
folklor mühitində Naxçıvanın folklor ənənəsini forma
laşdıran, ona fərdi xüsusiyyətləri gətirən bir sıra musiqi
folkloru örnəkləri yaranmışdır. Belə örnəklər arasında
yallı, yallıbaşı mahnı-rəqsləri, bir sıra mövsüm-mərasim
nəğmələri, «Naxçıvani», «Ağır Şərili» aşıq havaları və s.
buna misal ola bilər.
Naxçıvanın musiqi folklorunun üslub xüsusiy
yətlərinin öyrənilməsi sübut edir ki, regionun ayrı-ayrı
folklor mühitləri bu və ya digər ifa üslublarına, bədii
ifadəliliyə, istifadə edilən mahnı və rəqslərin metroritmik
və forma xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Məsələn: qe}/d
etdiyimiz kimi Ordubad bölgəsində tulumda ifa edilən
milli rəqs havaları özünün metroritmik və iki səsli formada
ifasına görə başqa ərazilərin folklor musiqisindən fərqlənir
və ya kütləvi yallı rəqslərinin həm oxuyub, həm də
oynanılmasını rəqs edən insanlar icra edir. Onu da xüsusi
olaraq qeyd etmək istərdik ki, Naxçıvanda ifa edilən xalq
rəqsləri hansı mərasimdə ifa olunmasından asılı olmayaraq
üç növdə ifa olunmuşdur: vokal, vokal-instrumental və
instrumental.
Vokal ifanın müşayiəti ilə ifa edilən xalq rəqs
nümunələri ən qədim dövrlərə aid olub dövrümüzə qədər
Dostları ilə paylaş: |