gəlib çıxmış rəqslərdir. Naxçıvan bölgəsində elə yallılar var
ki, onlar bu gün də vokal ifanın müşayiəti ilə ifa olunur.
Yəni rəqs edənlər həm oxuyur, həm də yallı gedirlər. Ucqar
kənd yerlərində mərasimlərin keçirilməsində, xüsusən də
toy-düyünlərdə, kütləvi rəqslərin ifalarında əl çalmaqla
ritm saxlamaq və oxumaq ilə rəqsin melodiyasının səslən
dirilməsi bu gün də ənənə olaraq yaşadılır.
Vokal-instrumental rəqslər isə musiqi alətlərinin
meydana çıxması və ondan sonrakı dövrlərin inkişaf mər
hələsi ilə bağlı olan rəqslərdir ki, onlara da Naxçıvan
bölgəsinin musiqi folklorunda rast gəlmək olur. Bu tip
rəqslər əsasən mövsüm və məişət mərasimlərində daha çox
ifa olunur. Toy mərasimlərində «Haxıştalar»m, «Gülümey-
lər»in oxunmasında bu gün də kütləvi xor şəklində oxuma
üslubu saxlanılmışdır. «Haxıştalar»m və «Gülümeylər»in
iki qarşı-qarşıya durmuş əsasən gənc qızlardan ibarət olan
dəstənin oxuması unison və xor şəklində həyata keçirilərdi.
Azərbaycan musiqi folklorunda çoxsəslilik məsələlərini
şərh edən musiqişünas N.Əliyeva bu xüsusda yazır ki,
«Azərbaycan xalq musiqisinin demək olar ki, bütün janr
larında-mahnılarda, rəqslərdə, aşıq havalarmda, muğam
improvizasiyalarında «gizli» çoxsəslilik hadisəsini izləmək
olar. Azərbaycan xalq mahnılarının melodikasmın təhlili
belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, onlarm polimelodik
potensialı çox zaman Azərbaycan xalq musiqisinin
intonasiya məzmununda, deməli, həmçinin formayaradıcı
prosesdə də gizlənir»(105, s.54).
Naxçıvan
elmi
mərkəzinin
əməkdaşı
Cabbar
Cəlilovun topladığı «Haxışta» və «Gülümeylər»in melo-
poetik semantikasımn təhlili göstərir ki, musiqi folklorunun
bu janrları özünün melodik dil xüsusiyyətlərinə, janr
səciyyəsinə görə bölgənin unikal folklor nümunələrindən
biridir. Onların melodik və ritmik komponentlərində həm
kantilenli ifa üslubu, həm də dəqiq metroritmik ölçülərin
olması bu janrların xalq həyatında, onun məişətində xüsusi
yer tutduğunu bir daha təsdiqləyir.
İnstrumental rəqslər isə əsasən məişət mərasim
lərində, toy-düyünlərdə daha çox istifadə olunur. Kənd
folklor mühitində əsasən zurna, balaban və tulumun
müşayiəti ilə ifa olunan rəqslər daha çox üstünlük təşkil
edirsə, şəhər mühitində rəqsləri ayrı-ayrı xalq çalğı alətləri
müşayiət edir. Rəqslərin xarakterindən asılı olaraq ifada
milli musiqi alətlərindən; tardan, kamançadan, balabandan,
nağara, qoşa nağaradan, qaraney (klarnet), zurna və s.
alətlərdən geniş istifadə olunur.
Naxçıvan musiqi
folklorunun
araşdırılmasında
üçüncü istiqamət kimi musiqi folkloru iştirakçılarının ifa
mədəniyyətində fərdi ifaçılıq keyfiyyətlərin üzə çıxarılması
probleminin öyrənilməsidir.
ifaçılıq sənəti ifa mədəniyyətini formalaşdıran, onun
inkişaf aspektlərini müəyyənləşdirən əsas sənət peşəsidir.
Musiqi mədəniyyətinin, həmçinin musiqi folklorunun
inkişafı bilavasitə ifaçı sənətinin qüdrətindən, onun inkişaf
səviyyəsindən asılıdır. Yuxarıdakı bəhsdə qeyd etmişdik ki,
kənd folklorunda ayn-ayrı mühitlərdə, xüsusən də aşıq
sənəti ilə bağlı ifaçılıq məktəblərinin formalaşması prosesi
müşahidə olunmaqdadır. İfaçılıq sənətinin spesifik xüsu
siyyətlərindən biri kimi ayrı-ayrı folklor mühitlərindən
toplanılmış musiqi folkloru örnəklərinin bir-birindən
ifaçılıq texnikasına, ifa üslub tərzlərinə, ifada işlədilən yerli
ənənəyə xas boğaz səslərinin, ştrix və lal barmaqların
fərqliliyini göstərə bilərik. Qeyd edək ki, Culfa, Ordubad və
onun kəndlərinin daxil olduğu folklor mühitində ifaçılıq
mədəniyyətinin üslub tərzinin bir qədər cənubi Azər
baycanın ifaçılıq mədəniyyətinə xas spesifik cəhətlərlə
yaxınlıq əlaqələri varsa, Şərur, Sədərək rayonlarının folklor
mühitindəki ifaçılıq sənətində Qərbi Azərbaycan və İğdır
musiqi folkloru ifa üslublarına məxsus ifa cəhətlərini
izləmək olar. Bu da təbii bir prosesdir. Çünki adları çəkilən
folklor mühitləri öz ifa mədəniyyətinə görə vaxtilə bir
mədəniyyətdən bəhrələnmişlər. Sonradan müəyyən tarixi
kəsimdə bu fərqlər sosial-iqtisadi, siyasi şəraitə görə azalsa
da, etnopsixoloji, el adət və ənənələrinin, mədəniyyətin
vahidliyi prinsipi bu folklor mühitlərinin ortaq tərəflərini
yenə də bir meyarda birləşdirdi. Bu mənada Şərur və
Sədərək folklor mühitinə xas musiqi örnəklərinin ifa xüsu
siyyətləri Culfa və Ordubad folklor mühiti nümunələrindən
qismən də olsa fərqlənir. Bu fərqlər melodik dil xüsusiy
yətlərində, metroritmik komponentlərdə, ifa üslubunda
özünü göstərir. Məişət mərasim nəğmələrində, toy ənənə
lərində, Novruz bayramı şənliklərində ifa edilən musiqi
folkloru nümunələri öz kompozisiya quruluşuna, lad-
intonasiyaya, forma strukturuna görə vahid milli ənənədən
irəli gələn forma quruluşunu saxlasa da, ifa mədəniy
yətində interpretasiyasına görə bir-birindən bir qədər fərqli
şəkildə ifa olunur. Ordubad rayonundan toplanmış musiqi
folkloru nümunələri arasında «Xanbəzəmə», «Can gülüm»,
«Çömçəxatun», «Qodu-qodu» mərasimlərində ifa edilən
nəğmələrin melopoetik semantikası, ifaçılıq üslub tərzi,
Naxçıvan şəhərindən toplanmış toy ənənəsində «Duvaq
qapma» mərasimində ifa edilən nəğmələr həm forma xüsu
siyyətlərinə, həm də ifa üslubuna görə bir-birindən
fərqlidirlər.
«Duvaqqapma» mərasimində toyun ertəsi günü
oğlan evinin adamlarının gəlinin başına toplaşaraq şənlik
yaratması və həmin mərasimdə oxunan nəğmənin kütləvi
halda həyata keçirilməsi ifa üslubuna görə başqa region
ların folklor mühitində rast gəlinmir. Həmin nəğmənin 6/8-
lik metroritmik şəkildə ifa olunması onun kütləvi rəqs üçün
də əlverişli edir. Nəzərə alsaq ki, nəğmənin ifasında aparıcı,
qızlar xoru ifanı duet şəklində qururlar və bir sıra yerlərdə
ifa sadəcə deklamasiya üstündə oxunur, onda burada rəqs
elementlərindən istifadə olunmasına heç bir şübhə qalmır.
Naxçıvan musiqi folklorunun öyrənilməsində köklü
məsələlərdən biri də yerli ənənələrin musiqi folklorunda,
eyni zamanda musiqi folklorunun bölgənin folklorunda
təcəssümünün hansı kriteriyalar əsasında formalaşmasının
müəyyənləşdirilməsi problemidir.
Folklorun yerli ənənələri arasında sərhədlər və ya
fərqlər əlbəttə ki, nisbidir. Onlar öz əhatəliliyinə, geniş
arealma görə rəngarəng çatarlarla zəngindir. Yerli folklorun
formalaşmasında ilkin xüsusiyyət vokal və ya instrumental
Dostları ilə paylaş: |