9
Azərbaycanın Güneyində 1917-1920-ci illəri əhatə edən
azadlıq hərəkatı Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə
Azadistan dövlətinin yaranmasına gətirib çıxarmış, lakin çox
keç mədən Tehran hökuməti imperialist güclərlə əlbir olaraq
xal qın azadlıq hərəkatını məhv etmişdir.
1945-1946-cı illərdə Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə
ya ranan Azərbaycan Milli Hökuməti ictimai-siyasi həyatda
ol duğu kimi, ədəbi-mədəni sferada da böyük dəyişikliklərin
tə mə lini qoymuşdur. Bu illərdə Təbrizdə universitetin təsis
olun ma sı, orta məktəblərdə tədrisin ana dilində aparılması,
milli mət bu atın geniş şəkildə yayın həyatına başlaması ədəbiy-
yatın inkişa fını şərtləndirmişdir. Məhz həmin dövrdə ana di-
lində yazmaq ya saqlığı müvəqqəti də olsa aradan qaldırılmış,
bu isə milli ədə biyyatın tərəqqisinə təsirsiz qalmamışdır.
Azərbaycan Milli Hökumətinin süqutundan sonra ədəbiy yatın
inkişafında ciddi böhran yaranmışdır. Bir çox tanınmış ya zıçı və şa-
irlər ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşlar. Onların mü hüm bir qismi
Sovet Azərbaycanına pənah aparmış, kommunist rejiminin basqıları
altında yaşamağa məcbur olmuşlar. Məhz bu sürgünlük Azərbay-
canın Quzeyində ədəbiyyatın ideya, məzmun və for ma sına təsirsiz
qalmamışdır. Bunların içərisində Məhəm məd Bi ri ya, Həmzə Fəthi
Xoşginabi, Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Hökümə Bülluri, Fi-
ruz Sadıqzadə və başqaları yara dı cılıqlarını Azərbaycanın Quzeyin-
də, sovet siyasi rejiminin bas qısı altında davam etdirməyə məcbur
olduqlarından təqib və təz yiqlərdən ya xa qurtara bilməmişlər. Belə
ki, Məhəmməd Biriya müxtəlif fasilələrlə iyirmi iki ildən artıq so-
vet həbs düşər gələ rində məh bəs həyatı yaşamağa məcbur olmuşdur.
İran İslam reji mi bərqə rar olandan sonra Təbrizə dönən şair çox keç-
mədən bu rada mü əm malı şəkildə dünyasını dəyişmişdir.
Azərbaycanın Güneyində milli ədəbi prosesin canlanma-
sında Məhəmmədhüseyn Şəhriyar, Həbir Sahir, Bulud Qara-
çorlu Səhənd kimi qüdrətli şairlərin ana dilində yazdığı poetik
nü mu nələr mühüm rol oynamışdır. Uzun illər farsca yazıb-
10
ya radan Şəhriyarın ana dilində qələmə aldığı “Heydərbabaya
sa lam” poeması milli düşüncədə inqilab oyatmışdır.
Təqib və sürgünlərə məruz qalan bir çox yazıçılar ağır,
mə şəqqətli həyat sürməyə məc bur edilmiş, yaxud özünə çəki-
lərək “pıçıltı ədəbiyyatı” ya ratmış, bir qismi isə susmaq yolunu
tutmuşlar. İstedadlı yazıçı Səməd Behrəngi (1939-1967) mü-
əmmalı şə kildə Araz ça yında boğularaq həlak olmuş, şair Əlirza
Nabdil Oktay (1944-1972) edam cəzasına məhkum edilmiş dir.
Səməd Behrənginin “Balaca Qara balıq” hekayəsi İtali ya-
nın Bolon ya şəhərin də keçirilən Uşaq Kitabları Müsabiqə sin də
qızıl medala layiq görül müş, italyan, fransız, ingilis, türk dil-
lə rində nəşr edil mişdir. Sonralar onun kitabları dün ya nın bir
çox dillərinə tərcümə olunaraq nəşr edilmişdir.
Lakin bütün təzyiq, təqib və sürgünlərə baxma yaraq Azər-
bay canın Güneyində ədə biyyat öz inkişafını davam etdir miş dir.
Bu dövr ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri
olan Qulamhüseyn Səidi (1936-1985) gənc yaşlarında siyasi ba -
xışlarına görə həbs edilmiş, ağır işgəncələrə məruz qalmışdır. İran
İslam inqilabının qələbəsindən sonra müxalif mövqe tutan yazıçı
1982-ci ildə ölkəni tərk edərək Fransaya mühacirət etmiş, yaşadığı
Paris şəhərində ağır depressiya içərisində dünyasını də yiş mişdir.
Yaradıcılığa hekayə ilə başlamış, son ralar povest və ro-
manlar, dram əsərləri və ssenarilər yaz mış, xüsusilə, drama-
tur giya sahəsində şöhrət qazanmış, pyesləri müxtəlif teatr-
larda ta ma şaya qoyulmuş, bədii əsərləri əsasında bir neçə fi lm
çəkilmiş Qulamhüseyn Səidinin ədəbi irsi olduqca zəngin dir.
Onun “Şə hərdə bir qərib”, “Top”, “Gülər üzlü tatar”, “Vərə-
zil əliço maqlıları” və başqa roman və pyesləri müəllifə ciddi
ya radıcılıq uğurları gətirmişdir. Bəlli səbəblərdən əsərlərini
fars dilində yaz mağa məcbur olmuş (Yalnız “Qurdlar” pye-
si ana dilində qələmə alınmışdır) Qulamhüseyn Səidi Güney
Azərbay can ədə biyya tın da magik realizm üslubun da yazan
nasir və dramaturq kimi ta nın maqdadır.
11
Güney Azərbaycanın görkəmli nasirlərindən biri olan
Rza Bəraheni (1935) yalnız bədii yaradıcılıqla məşğul olma-
mış, həmçinin İranda demokratiya və insan hüquqları uğrun-
da müba rizənin fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. O, siyasi
baxışlarına görə çalışdığı Tehran universitetindən xaric edil-
miş, dövlət idarələrində işləməsinə yasaq qoyulmuşdur. Rza
Beraheni İranda şah və islam rejimləri dövründə məhbus hə-
yatı yaşamış, 1996-cı ildə ölkəni tərk etməyə məcbur olmuş,
Kanadaya mühacirət et mişdir.
Hazırda Kanadanın Toronto və York Universitetlərin-
də Mü qayisəli ədəbiyyatşü naslıq bölü mündə professor kimi
fəaliy yət göstərən, 2001-2003-cü illərdə Kanada PEN klubu-
nun pre zidenti olmuş Rza Bəraheni şair, nasir, ədəbiyyatşünas,
publisist və si ya si icmalçı kimi dün ya mətbuatında davam-
lı olaraq ya zıları ilə çıxış etməkdədir. Müəllifi n əsər lərində
azadlıq ide yaları qabarıq şəkildə ifadəsini tapmışdır.
Rza Bəraheninin yaradıcılığında “Ayaz bəyin cəhənnəm
günləri”, “Öldürü
lənlərin türküsü”, “Ana yurdumun sirləri”,
“Toydan sonra nə oldu”, “Quyudan quyuya” romanları, “Orman
və şəhər”, “Günəş altında çilə”, “Ay üzərində çiçək”, “Zin dan
şeirləri”, “Pəncərəyə gəl”, “Kele beklere” və başqa şeir kitabları,
bir çox elmi və publisistik tədqiqatları daha çox diqqəti cəlb edir.
İran İslam inqilabının qələbəsindən sonra ölkədə ya-
ranmış nisbi azadlıq nəticəsində müvəqqəti olsa da, anadilli
mətbu atın və ədəbiyyatın inkişafına imkanlar yaranmışdır.
Lakin bu pro ses o qədər də uzun sürməmiş, nəşrinə icazə ve-
rilmiş mətbuat orqanlarının böyük əksəriyyəti çox keçmədən
qa padılmışdır. Bu dövrdə Cavad Heyətin redaktorluğu ilə
Teh randa türk və fars dil lərində yayınlanmağa başlayan, indi
də nəşrini davam etdirən “Varlıq” dərgisi ana dilli ədəbiyyatın
inkişafında mühüm rol oy na mışdır.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bəlli səbəblərdən Azərbay-
canın Güneyində ədəbiyyatın di gər janrları kimi bədii nəsr ör-
Dostları ilə paylaş: |