Güney azərbaycan

14 
 
iĢ  baĢına  gələr-gəlməz  islahatlar  həyata  keçirərək  Azərbaycanın  demokratikləĢmə 
və  modernləĢməsini  qarĢıya  məqsəd  qoymuĢdu.  Təəssüf  ki,  mərkəzi  hökumət  bu 
məqsədlərin  həyata  keçirilməsinə imkan  verməmiĢdi. 1920-ci ilin sentyabr ayında 
Ġran  hökumətinin  göndərdiyi  silahlı  birliklərlə  toqquĢan  “Milli  hökumət” 
məğlubiyyətə  uğramıĢ,  liderləri  Xiyabani  isə  bu  toqquĢma  nəticəsində  Ģəhid 
olmuĢdur.  Bu  olayın  ardından  Kəleybər  bölgəsində  Kiyaminin  öndərliyində  bir 
müqavimət  hərəkatı  baĢlamıĢ,    ancaq  bu  üsyan  da  dövlət  gücləri  tərəfindən 
yatırılmıĢdır. 1 fevral 1922-ci ildə Lahutinin liderliyində Təbrizdə baĢqa bir üsyan 
gerçəkləĢmiĢ,  ancaq  bu  üsyan  da  hökumətin  göndərdiyi  Rza  xanın  dəstələri 
tərəfindən qanlı bir Ģəkildə məğlub edilmiĢdir. 
1925-ci  ildə  qatı  bir  fars  millətçisi  olan  Rza  xan,  Qacar  hakimiyətinə  son 
verərək Pəhləvi  səltənətini qurmuĢdur. Ġfrat  mərkəziyyətçi  bir siyasət  yeridən Rza 
Ģah  “Ġran  milləti”  yaratmaq  məqsədilə  türklər  baĢda  olmaqla  bütün  fars 
olmayanlara  qarĢı  sistematik  bir  assimilyasiya  siyasəti  yeritməyə  baĢlamıĢdır. 
1930-cu ildə farsca, Ġranın tək rəsmi dili olaraq elan edilmiĢdir. 1935-ci ildə farsca 
olmayan (türkcə, ərəbcə və s.) coğrafi və tarixi adlar dəyiĢdirilməyə baĢlanmıĢdır. 
1937-ci ildə Azərbaycan əyalətindən geriyə qalan qism iki bölümə ayrılmıĢdır. Bu 
dönəmdə  Azərbaycan  iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  baxımdan  bir  geriləməyə  məruz 
qalmıĢdır. 
1945-ci  ildə  Mir  Cəfər  PiĢəvəri  baĢqanlığında,  daha  öncə  Xiyabaninin 
qurduğu “Azərbaycan Demokratik Firqəsi” təkrar fəaliyyətə baĢladı. Dekabrın 21-
də  M.A.ġəbüstəri  baĢqanlığında  Təbrizdə  qurulan  “Milli  Məclis”,  PiĢəvərini 
Azərbaycan  Milli  Hökuməti  baĢqanlığına  seçdi.  Milli  Hökumət  fədailərdən  ibarət 
milli ordu vasitəsiylə Azərbaycanın bütün bölgələrində hegemonluğu ələ keçirərək, 
bənzəri görünməmiĢ bir biçimdə köklü islahatlar həyata keçirməyə nail olmuĢdur. 
1946-cı  ildə  Ġran  mərkəzi  hökuməti  Azərbaycan  Milli  Hökuməti  ilə  imzaladığı 
anlaĢmalarla bu  muxtar dövləti rəsmən tanımıĢ olsa da, eyni il içərisində Pəhləvi-
fars  dövləti  ordusu  etnik  Azərbaycana  hücum  etmiĢ  və  Azərbaycan  Milli 
Hökumətinə son vermiĢdir. Azərbaycanın iĢğalının ardından minlərcə Azərbaycan 
türkü ya qətl edilmiĢ, ya da sürgünə göndərilmiĢdir. 
1979-cu il Ġslam inqilabından sonra Azərbaycanda yenidən istiqlal hərəkatı 
baĢlamıĢdır. Ġnqilabın əsas liderlərindən olan azərbaycanlı Ayətullah ġəriətmədari, 
Azərbaycanın muxtariyyəti tələbilə çıxıĢ edərək belə demiĢdir: “Mənim yerim 17,5 
milyon  Azərbaycan  türklüyünün  istinad  nöqtəsi  olan  Təbriz  olacaqdır”. 
Azərbaycan türklərinin azadlıq iradəsini ortaya qoymaq istəyən ġəriətmədarinin bu 
mövqeyi xalq tərəfindən dəstəklənmiĢ, onun liderliyində Müsəlman Xalq Partiyası 
(Hizbi Xalq Müsəlman) qurulmuĢdur. 7 dekabrda mərkəzi hökumət Qum Ģəhərində 
yaĢayan  ġəriətmədarinin  evinə  basqın  təĢkil  etmiĢ,  o,  çətinliklə  özünü  qurtara 
bilmiĢdir.  Bunun  ardınca  Təbrizdə  xalqın  üsyanı  boğulmuĢ  və  Ģəhərin  idarəsi  ələ 

---

15 
 
keçirilmiĢdir.  Bu  çatıĢmalardan  bir  nəticə  əldə  edə  bilməyən  hökumət  çarəni 
ġəriətmədarini  ikna  etməkdə  bulmuĢdur.  Ġslami  duyğuların  ağır  gəldiyi  bir 
dönəmdə  Azərbaycan  milli  hərəkatının  qan  tökməkdən  baĢqa  bir  nəticəsi 
olmayacağını  anlayan  Ayətulla  ġəriətmədari,  ayaqlanmanın  durdurulmasını 
istəmiĢdir. 
ġəriətmədari  hərəkatının  basdırılması  ilə  Güney  Azərbaycanda  milli 
müqavimət  bitməmiĢdir.  1979-cu  ildə  Ġslam  Ġnqilabının  gerçəkləĢməsindən 
günümüzə  qədər  Güney  Azərbaycan  milli  hərəkatı  güclənərək  davam  etmiĢdir. 
Güney  Azərbaycan  milli  hərəkatı  hazırda  Ġran  siyasi  həyatında  önəmli  bir  faktor 
olaraq ortaya çıxmıĢdır. 
 
Fars mərkəzli iranlılıq paradiqması 
 
Ġran  çeĢidli  etnik  qrupların  yaĢadığı  bir  coğrafi-siyasi  bölgə  olmasına 
rəğmən, fars kimliyi ilə bərabər tutulan anlam ifadə etmiĢdir.  Fars dili tarix boyu 
kulturoloji  siyasətin  həyata  keçirildiyi  dil  olmuĢdur.  Bəhs  olunan  durum  Ġran 
kültürü  qavramı  ilə  fars  kültürü  qavramını  bərabər  anlamlı  tutmuĢdur.  Fars  dili 
mədəniyyət  dili  olduğu  üçün  Ġranda  bürokratiya,  siyasət  və  məzhəb  dili  də 
olmuĢdur.  Ġranda  Ģiə  məzhəbi  bir  çox  məzhəblə  bağlı  gördüyü  iĢləri  fars  dilində 
icra  etdiyi  üçün  fars  məzhəbi  olaraq  da  qəbul  edilmiĢdir.  Ġran  siyasətində  fars 
dilinin  tarixi  hegemonluğu  fars  kimliyini  də  hegemon  etmiĢdir.  Ġran,  kimlik 
məsələsində, fars mərkəzli bir kimliyə sahib olmuĢdur. 
1924-cü  ildən  günümüzə  qədər  Ġranda  “rejim  mahiyyəti  nə  olursa  olsun” 
fars  mərkəzli  iranlılıq  sistemindən  vaz  keçməmiĢdir.  Çünki  1924-cü  ildən  sonra 
Ġranda  ulus-dövlət  proyekti  fars  mərkəzli  bir  iranlılıq  sistemi  çərçivəsində 
müəyyənləĢdirilmiĢdir. Fars mərkəzli iranlılıq düĢüncəsi həm Pəhləvi (1924-1979) 
həm  Ġslam  Cümhuriyyəti  (1924)  dönəmində  davam  etmiĢdir.  Pəhləvi  xanədanının 
(1924-1979)  fars  mərkəzli  iranlılıq  kimlik  anlayıĢı  Ģiəliyi  dıĢlayan  və  əski  Ġranı 
hədəf alan Pəhləvilərin çökməsi ilə əski Ġranı hədəf alan, Ġslamı dıĢlayan və Qərbçi 
fars millətçiliyi ilə iflas etmiĢdir. 
1979-cu  il  inqilabının  sonucu  Ġslam  Cümhuriyyətinin  qurulması  olmuĢdur. 
Ġslam  Cümhuriyəti  əski  Ġranı  hədəf  alan,  islamı  dıĢlayan  və  qərbçi  fars 
milliyyətçiliyinə qarĢı çeĢidli sahələrdə mücadilə etmiĢdir. Ġslam Cümhuriyyəti bu 
anlayıĢa  sahib  fars  mərkəzli  iranlılıq  kimliyini  rədd  etmiĢ  və  islam  tarixini  hədəf 
alan  Qərbi  dıĢlayan  və  Ģiəliyi  əsas  alan  yeni  bir  fars  mərkəzli  iranlılıq  kimliyi 
sistemini  ortaya  qoymuĢdur.  Ġslam  Cümhuriyyəti  Ģiəliyi  əsas  alan  yeni  fars 
mərkəzli iranlılıq kimliyini ortaya atmıĢdır. 
 
 

---