Güney azərbaycan

16 
 
Ġranlılıq paradiqmasının çöküĢ səbəbləri 
 
1991-ci ildə soyuq savaĢın bitməsi ilə dünya siyasi siteminin mahiyyətində 
dəyiĢim  gerçəkləĢmiĢdir.  Ġki  qütblü  dünyanın  sona  çatması  ilə  kommunizm  iflas 
etmiĢ  və  ABġ  hegemonluğuna  gedən  yolu  açan  bu  qlobal  dəyiĢiklik  ilə  dünyada 
neo-liberalizm  güc  qazanmıĢdır.  Qlobal  sistemdə  neo-liberalizmin  güc  qazanması 
qloballaĢma prosesini çox çeĢidli siyasi, ictimai və mədəni nəticələri olan bir siyasi 
sistem  halına  gətirmiĢdir.  QloballaĢma  prosesi  Ġranda  kimlik  məsələsində  fars 
mərkəzli iranlılıq sistemini sorğulamağa baĢlamıĢdır. 
1979-cu  ildən  sonra  Ġslam-Ģiə  mərkəzli  bir  totalitar  sistemin  iflası  kimlik 
məsələsində  fars  mərkəzli  iranlılıq  sisteminə  ciddi  zərbə  vurmuĢdur.  Ġran  Ġslam 
Cümhuriyyətinin öz  siyasi davranıĢlarını ġiə-Islam  ideologiyasına  dayandırmaları 
ilə  Ġranda  siyasi  Ġslam  siyasətinin  də  ciddi  nəticələri  olmuĢdur.  Ġran  Ġslam 
Cümhuriyyətinin bir siyasi rejim olaraq məĢruiyyət böhranı ġiə-Ġslam böhranını da 
doğurmuĢdur.  Ġranda  ġiə-Ġslamın  siyasi  müstəvidə  böhranı  iranlılıq  kimliyini  də 
tənəzzülə  uğratmıĢdır.  Çünki  ġiə-Ġslam  sistemi  Ġranlılıq  kimliyinin  təməl  nöqtəsi 
olmuĢdur.  Ġranlılıq  kimliyinin  təməl  nöqtəsi  olan  ġiə-Ġslam  sisteminin  böhrana 
girməsi  ilə  iranlılıq  kimliyinin  tənəzzülü  baĢlamıĢdır.  Ġslam  Cümhuriyyətinin 
məĢruiyyət  böhranı  ilə  bərabər  Ģiə  ilə  örtülən  fars  mərkəzli  iranlılıq  kimliyi  də 
böhrana  girmiĢ,  ideoloji  və  siyasi  platformada  iflasa  uğramıĢdır.  Bu  dönəm 
kimliyin milli boyutunun dini boyutuna qələbə çaldığı dönəmdir. Dinin Ģiəlik bağı 
zəifləyərək  türk  kimliyi  Ġran  türklüyündə  inancın  önünə  keçəcəkdir.  Türkiyə 
türkçüləri  ilə  dayanıĢmalarında  araya  iki  əngəl  girmiĢdi.  Bunlardan  biri  sünni-Ģiə 
ixtilafı və digəri laik-Ģerri yapılanma idi. Ġrandakı Ģiəliyin siyasi sahədə çöküĢü bu 
əngəlin də aĢılmasına səbəb olmuĢdur.  ġiəlik və sünnilik, laikli və islamçılıq kimi 
əngəlin aĢılmasına Güney Azərbaycan milliyyətçiləri öncüllük etmiĢlər.  
Ġran  siyasi  sisteminin  totalitar  quruluĢu  Ġslam  Cümhuriyyəti  üçün  çeliĢkili 
bir  sonuç  doğurmuĢdur.  Totalitar  kimliyi  səbəbiylə  xalqı  siyasi  səfərbərlikdə 
tutmaq  üçün  toplumu  siyasiləĢdirməyə  çalıĢılmıĢdır.  Həm  1979-cu  il  inqilabının 
təsiri  ilə,  həm  də  Ġslam  Cümhuriyyətinin  totalitar  quruluĢu  üzündən  siyasiləĢən 
xalq,  siyasi  sistem  içərisində  özünü  tapmamıĢdır.  Dövlət  öz  siyasi  hədəfləri 
doğrultusunda səfərbər etdiyi xalqın ehtiyaclarını qarĢılamaqda baĢarısız qalmıĢdır. 
Yeni insan, yeni toplum Ģüarı çərçivəsində çeĢidli sahələrdə Ģiddət və basqıyı əsas 
alan  bir  sistem  sərgiləmiĢdir.  Bəhs  olunan  siyasi  sistem  ciddi  problemlərə  səbəb 
olmuĢdur.  Xalq  dıĢlaĢmıĢ  və  iqtidar  barmaqla  sayılacaq  qədər  insanın  əlində 
dolaĢmağa  baĢlamıĢdır.  Bu  durum  Ġslam  Cümhuriyyəti  ilə  Ġran  xalqı  arasında 
toqquĢmalı məsafənin açılmasına Ģərait yaratmıĢdır. 
Ġran 1979-cu ildən sonra ciddi əhali artımı ilə qarĢılaĢmıĢ və 24 il içərisində 
ölkənin əhalisi ikiqat artmıĢdır. Ciddi əhali artımı ilə qarĢılaĢan Ġran iqtisadi sahədə 

---

17 
 
də baĢarısız olmuĢdur. Məhz  bu cəhət Ġranda kütləvi  yoxsullaĢmağa  yol açmıĢdır. 
Əhalinin  artımı  və  dövlətin  siyasi,  iqtisadi  və  ictimai  sahədə  uğursuzluğu 
ümumilikdə  ölkədə  çeĢidli  əxlaqi  və  mədəni  problemləri  də  ardınca  çəkib 
gətirmiĢdir.  Bu  proses  milli  kimlik  böhranını  da  doğurmuĢdur.  Ġqtisadi,  siyasi  və 
ictimai sahədən dıĢlanan gənclik iranlılıq kimliyinə də yabançılaĢmıĢdır. 
Ġran toplumu böyük problemlərlə müĢayiət olunan çoxcəhətli bir böhran və 
sorunlar yaĢamaqdadır.  GeniĢ və çeĢidli sorunlar içərisində qıvrılan Ġran toplumu 
bu  “sorunları  çözəcək  ümidi  verən”  bir  siyasi  gücü  də  görməməkdədir.  Ġrandakı 
qeyd  etdiyimiz  ümidsizlik  Ġran  mərkəzli  bütün  siyasi  düĢüncə  və  ideologiyaların 
iflasını  təmin  etmiĢdir.  BaĢqa  bir  ifadə  ilə,  Ġranda  islam  və  kommunizm  kimi 
ideologiyalar  siyasi  səfərbərlik  güclərini  itirmiĢlər.  Ġranda  sağ  və  sol 
ideologiyaların  iflası  iranlılıq  kimliyinin  sorğulanması  ilə  nəticələnmiĢdir.  Çünki 
Ġrandakı  sağ  və  sol  ideologiyalar  fars  kimliyini  mərkəz  alan  iranlılıq  kimliyi 
təməlində qurulmuĢdur. 
Qlobal  sistem, bölgədəki gəliĢmələr və  Ġran içindəki siyasi ortam, iranlılıq 
kimliyini  böhrana  soxmuĢ  və  bəhs  olunan  durumun  sonucu  olaraq  etnik 
milliyyətçilik  güclənməyə  baĢlamıĢdır.  Kimlik  məsələsində  fars  mərkəzli  iranlılıq 
kimliyinin  böhrana  girməsi  ilə  bərabər  Ġrandakı  etnik  kimliklər  siyasiləĢmiĢdir. 
Siyasi hərəkətliyin enerjisi mərkəzdən çevrəyə doğru hərəkət etməyə baĢlaması ilə 
mərkəzdən qaçma ciddi Ģəkildə güc qazanmıĢdır. 
 
Güney Azərbaycanın milli hərəkatının yüksəliĢi 
 
Fars  mərkəzli  iranlılıq  kimliyinin  böhran  sürəci  ən  çox  Güney 
Azərbaycanda görünməkdədir. Ġran tarixində türklər, özəlliklə Azərbaycan türkləri, 
hər  zaman  aparıcı  rol  oynamıĢlar.  1925-ci  ildən  öncə  Ġran  uzun  zaman  Türk 
xanədanları  tərəfindən  idarə  olunmuĢdur.  1925-ci  ildən  sonra  Ġranda  iqtidar 
türklərin  əlindən  çıxsa  da,  hər  zaman  istiqamətverici  mövqelərini  qorumuĢlar. 
Çünki  Azərbaycan türklərinin Ġranın  əhali tərkibi içərisində  çoxluğa  sahib olması 
və siyasi olaylara qarĢı həssas və açıq olması ilə Ġran siyasi hərəkətliliyi içərisində 
ya  öncül  rolu  oynamıĢlar,  ya  da  hərəkat  içərisində  aparıcı  mövqe  tutmuĢlar. 
Azərbaycan  türkləri  həm  1906-cı  il  MəĢrutə  inqilabında,  həm  də  1979-cu  il  Ġran 
islam inqilabında  təməl,  əsas  və  aparıcı rol oynamıĢlar. Ġranda  geniĢ  yayılmıĢ bir 
ifadə olan “Təbriz istəməzsə heç bir dəyiĢim olmaz” kəlməsi bu tarixi gerçəkliyin 
göstəricisidir. 
Ġranda  türklər  uzun  zaman  iqtidarda  olsalar  da,  farsları  və  digər  etnik 
qrupları  dıĢlayan  və  türk  kimliyinə  dayalı  bir  dövlət  qurmamıĢlar.  Ġranda  uzun 
zaman  iqtidarda  olan  türk  xanədanları  fars  dilinə  hər  zaman  sayğılı  olmuĢlar  və 
onun  geniĢlənməsində  və  inkiĢaf  etməsində  önəmli  rol  oynamıĢlar.  1924-cü  ildən 

---