Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
6 Bir sıra tədqiqatçılar türk xalqlarının bir qrupunu dünya mədəniyyətində oynadıgı əhəmiyyətli rolunu qeyd edir və tədqiqatlarını bu istiqamətdə aparır.Bununla da etnosun bütövlüyü və birliyi sual altına düşür. Türk fenomeni böyüklüyü, bütövlüyü, dünyaya açıq olması, tolerantlıgı, etnik özünəqapanmadan uzaq olması, din, dil, əlifba çərçivəsində məhdudlaşdırmamaqla özünü ifadə edir. Təsadüfi deyil ki, ən qədim zamanlardan türklər bir neçə dildə danışmış, bir necə əlifbada yazmış və böyük bir cografiyada dominant xalq olmuşdu. Beləliklə türk xalqlarının kitab və kitabxana tarixi mədəni insan cəmiyyətinin inkişafının ümumi konturlarını göstərən vacib bir tədqiqat istiqamətidir. Türk xalqları üçün əlifba,yazı, yazı materialı, kitab, kitabxana xüsusi anlam daşımış, dünyanı dərk etmək, digər insan toplumları ilə əlaqə saxlamaq, öz həqiqətlərini ifadə etmək, digərlərinin həqiqətlərini öyrənə bilmək, bir sözlə dövrün mühüm informasiya kommunikasiya vasitəsi olmuşdur. Bir çox digər, xüsusilə də kiçik xalqlardan fərqli olaraq əlifba, yazı və kitab lokal dini maraqlara, xalqların özünü təcrid maraqlarına, reqional idarəetmə vasitəsinə cevrilməmişdi. Məsələn, IX əsrdə Rusiya yeni dini inancları qəbul etməklə yeni əlifba da qəbul edir. Bu əlifda İsa Məsihin dövrünün əlifbası və ya xristianlıgın yayıldığı əlifba da deyildi. Kiril və Mefodi Latın əlifbası əsasında yeni Rus əlifbasını tərtib edərkən əksər latın əlifbası işarələrinin ifadə etdikləri səsləri dəyişərək yeni əlifba yaradır. Məqsəd etnik qrupların 7 dini birliyə məruz qalmaqla inteqrasiyasının, bununlada etnik transformasiyasının qarşısını almaq idi. İnformasiyanın nəhəng təsir gücünü həm antik, həmdə orta əsr hökmdarları, mütəfəkkirləri, din xadimləri bilir və qeyd olunan texnologiyaları tətbiq edirdilər. Bu texnologiyaların tətbiqini xristianlığın Qafqazda yayılması zamanı da müşaət etmək olar. Alban, Gürcü və erməni əlifbalarının tərtibi zamanı "yaradıcı"və "daşıyıcı" əlifbalardan imtina olunaraq yeni qrafik quruluş tətbiq olunur və eyni işarələrə müxtəlif səslər yüklənməklə etnik qrupların izolyasiyası təmin edilmişdi. Türklər dünyada yazısı, yəni özlərinə aid bir neçə əlifbası olan öndər toplumlardan biridir. Bu gün məqsədli olaraq Orxon və ya Yenisey əlifbası deyə də adlandırılan bu yazı sisteminin zaman-zaman başqa xalqlardan türklərə keçdiyinə dair iddialar varsa da, hələ ki bu vəziyyət elmi sübut edilməmişdir. Mövzuya aid olduğuna görə bunu da qeyd edək ki, əlifbanın “runik” deyə adlandırılması qədim skandinav yazılarının münasibətindən qaynaqlanır ki, “runik” sözü skandinavca “sirr, əsrar” mənasını verir. Kök Türk (Türük Bil) Əlifbası şəklində də adlandırılan milli türk yazısı türkcədəki bütün səsləri göstərməsi baxımından son dərəcə maraqlıdır. Bu hərflər türkcənin səs uyumuna görə hazırlanmışdır deyən mütəxəssislər daha inandırıcıdır. Onlar bu əlifba vasitəsi ilə oxumağı, yazmağı öyrəndikləri kimi, millətlərarası 8 anlaşmalarda da bu yazıdan istifadə edir və Asiyanın müxtəlif xalqları da bundan yararlanırdılar. Uyğur türkləri Soqd mənşəli olduğu söylənilən bir əlifbanı yaratdılar və özlərindən kənar bir sıra toplumların da istifadə etməsinə vasitəçi oldular. Moğollar uyğurları məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra onların güclü mədəniyyətinə tabe oldular və uyğur yazısından istifadə etməyə başladılar. Nəhayət, uyğur katibləri və dövlət işçiləri bütün sivil idarələri əllərinə keçirdilər. Çingiz xanın nəvələrinin dövründə Mavərənnəhr, Xorasan və İraqdakı dəftərxana məmurlarının çoxu uyğurlar idi. Bu gün moğol millətinin əlifbası hələ də milli uyğur türk yazısıdır. Uyğurların kitabları kağız üzərinə ya əl ilə yazılır ya da basılırdı. Bu, Çin kağızından fərqli idi. Uyğurların özlərinin kağız emal üsulunun olması da bir həqiqətdir. IX və X əsrlərdə çinlilərin blok basqı üsulu ilə çoxaltma texnologiyasından fərqli olan bir basqı sənəti tətbiq olunurdu. Sərt ağacdan tək-tək hərəkətli uyğur hərfləri ilə kitab basmağı ilk olaraq həyata keçirmişlər. Türküstandakı müxtəlif qazıntılar nəticəsində torbalar içində belə hərflər tapılmışdı ki, bu da fikrimizi sübut edir. Uyğur türklərinin bu şəkildə kağız və mətbəə üsullarındakı yenilikləri insan cəmiyyətinin inkişafına xidmət etmişdi. Elmi biliklərin yayılmasında son dərəcə önəmli bir yerə sahib olan Türklər xüsusi araşdırmaların aparılmasını tələb edir. Türk köçlərinin xüsusilə qərbə doğru olması və burada məcburən fərqli siyasi 9 quruluşların və mədəniyyətlərin olması yeni türk mədəni çevrələrinin də ortaya çıxmasına səbəb olurdu. Mədəniyyətlərin və dillərin inteqrasiyası zamanı, daha mükəmməl əlifbanın tətbiq olunması ehtiyacı gündəmə gəlirdi. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|