10
Türk xalqları və dövlətləri.
Ən qədim zamanlardan müxtəlif türx xalqlarının adlandırılması ilə
əlaqədar fərqli baxışlar mövcuddur. Nüfuzlu Rusiya tədqiqatçısı
M.Z.Zakiyev özünün "Turkskaya linqvisticeskaya arxeologiya"
əsərində qeyd edir ki, bulqar-tatarları özlərini heç bir zaman türk olaraq
adlandırmayıb və türk anlayışı XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində
tədqiqatçılar tərəfindən dövriyyəyə daxil edilmişdi. Ümumiyyətlə türk
xalqlarının çox sayda müxtəlif adlarla adlandırılması bütün
tədqiqatcıların diqqətini cəlb etmişdi. Məhz bu cəhətdən müvafiq
tədqiqatların elmi mötəbərliyi məsələsi gündəmə gəlir.
Yeri gəlmişkən Mahmud Kaşkarinin Türk sözünə verdiyi şərhi də
xatırlatmaq yerinə düşər. Beləki tədqiqatın obyekti türk xalqlarının
mədəniyyətidir, qısaca desək "türklərdir".
-"Türk: əleyhissalam Nuhun oğlunun adıdır .Bu ad Nuh oglu
Türkün övladlarına tanrının verdiyi addır..."Türk"sözü Nuhun oğlunun
adı kimi işləndikdə tək bir adamı bildirir, övladlarının adı olanda
"bəşər" sözü kimi çoxluq və cəm bildirir." (II cild s.357-358)
M.Kaşkariyə etimad etməməyə heç bir əsasımız yoxdur. Mənbəyin
mövzusu, quruluşu və əhəmiyyəti haqqında ayrıca bəhs edilir.
Uzun müddət türklərin yaşadığı cografiyanı gəzmiş M.Kaşkari öz
əsərində 30-dan yuxarı türk ləhcəsini o cümlədən oğuz, qıpcaq, karluk,
11
bulqar və digər türk dilində danışan xalqlar haqqında geniş məlumat
verir.
Belə hesab etmək olar ki türk insanları əsasən üç formada
adlandırılmışlar:
1.Boyların vəya tayfaların adı ilə.
2.Yaşadıqları coğrafi adlarla.
3.Digər xalqların verdiyi adlarla.
Bir qrup tədqiqatçılar 30, bəziləri 60 müxtəlif adlarla, müxtəlif
coğrafiyalarda yaşayan türk xalqlarının adını çəkir. Tədqiqatçı
Mədət Çobanov "Türkün qızıl kitabına"(Rəfiq Özbək) istinad
edərək Türk xalqlarının 112 tanınmış dövlət qurumu haqqında
məlumat verir. Bunlar arasında 15 imperatorluq, 38 dövlət, 34
bəylik, 4 atabəylik, 16 xanlıq, 5 cumhuriyyətin adı çəkilir.
A.N.Qumilovun tədqiqatlarında da çox sayda türk uluslarının adı
çəkilir ki, bunların bir hissəsi böyük köçlər zamanı adları əvəz
olunur, yeni adlar qoyulur, coğrafi adlarla adlandırılır, bəzi hallarda
əsarət altına düşərək adları zorla dəyişdirilir. Məsələn, Çar Rusiyası
zamanı azərbaycanlılara qafqaz tatarları, qazaxlara qırğız deyə
müraciət etmişlər ki, bir sıra areallarda bu proses bu gün də davam
edir.
Tədqiqatçı F.Mustafa Araz nəşriyyatında 2012- ci ildə çapdan
çıxmış "100 tyurkskix etyudov" ensiklopediyasında hal-hazırda
mövcud olan 100 adda türk dillərini təsnifləşdirir:
12
1) Azərbaycanlılar, 2) Altaylılar, 3) Arqular. 4) Qıpçak
erməniləri, 5) Atuşlular, 6) Balkarlar, 7) Barabinlilər, 8)
Baraqunilər, 9) Basmılılar, 10) Başqırdlar. 11) Beltırlər, 12)
Besermyanlar, 13) Bulqarlar, 14) Qaqauzlar, 15) Dulqanlar,
16) İkanlı karabulaklılar, 17) İli türklər, 18) İliylilər və ya
kuldjinlər, 19) Kazaxlar, 20) Kanlı, Kanqlı, Kanqli, 21) Cənubi
Kappadokiyalılar, 22) Karaimlər, 23) Karakalpaklar, 24)
Karamanilər, 25) Karamanlılar, 26) Karaçaylılar, 27)
karluklar, 28) Kaşkaylılar, 29) Kereilər, 30) Kereitlər, 31) Göy-
Monçakçılar, 32) Qırğızlar, 33) Krımçatlılar, 34) Koybalılar,
35) Kumadinlər, 36) Kumıklar, 37) Kuraminlər, 38) Kızıllılar.
39) Yenisey Qırğızları, 40) Lebedinlər, 41) Lobnorlar, 42)
Manqıtlar, 43) Maymınlar, Maymalar, 44) Mesxetilər, 45)
Meşerlər, 46) Mişarlar, 47) Naqaybaklar, 48) Naymanlar, 49)
Çöl Noqayları, 50) Budjak Tatarları (Noqaylar), 51) Oyratlar,
52) Pontiçlər, 53) Salarlar, 54) Sarıq-Yuqurlar, 55) Soyot-
çatanlar, 56) Soyotlar, 57) Sonkorlar, 58) Tatarlar, 59) Alabuq-
Noqay Tatarları, 60) Astraxan Tatarları, 61) Barabin
Tatarları, 62) Krım Tatarları, 63) Kıryaşen Tatarları, 64) Sibir
Tatarları, 65) Saqay Tatarları, 66) Dağ Tatları, 67) Telenqitlər,
68) Teleutlar, 69) Teptiyarlar, 70) Tofalar, 71) Türkmənlər, 72)
Türkiyə türkləri, 73) Turxmənlər, 74) Tuvalılar, 75) Tubalar,
76) Tuvinlər (todjinlər), 77) Turkomanlar, 78) Turfanlar, 79)
13
Xorasan türkləri, 80) Özbəklər, 81) Uyqurlar, 82) Urumılılar,
83) Fuyuy qırğızları, 84) Çalkanlılar, 85) Çulımlılar, 86)
Çuvaşlar, 87) Xakaslar, 88) Xalaclar, 89) Xotonlar, 90)Çalkın
Yunanları, 91) Çaatanlar, 92) Çenqelilər, 93) Şarlar, 94)
Şorlar, 95) Çalklar, 96) Eynu və ya Abdallar, 97) Yuryuklar,
98) Yuyqurlar, 99) Yakutlar, 100) Yarınlılar,
Göründüyü kimi türk fenomeni-etnosun yaranması, tarixi,
mədəniyyəti və dünya sivilizasiyasına göstərdiyi xidmətlərin
öyrənilməsi və təhlili son dərəcə mürəkkəbdir.
Bir sıra tədqiqatçılar türk xalqlarının bir qrupunu dünya
mədəniyyətində oynadığı əhəmiyyətli rolunu qeyd edir və
tədqiqatlarını bu istiqamətdə aparır. Bununla da etnosun bütövlüyü
və birliyi sual altına düşür. Türk fenomeni böyüklüyü, bütövlüyü,
dünyaya açıq olması, tolerantlığı, etnik özünə qapanmadan uzaq
olması, din, dil, əlifba çərçivəsində məhdudlaşdırmamaqla özünü
ifadə edir. Təsadüfi deyil ki, ən qədim zamanlardan türklər bir neçə
dildə danışmış, bir neçə əlifbada yazmış və böyük bir cografiyada
dominant xalq olmuşdu.
İndi isə bir neçə türkdilli xalqlar və onların yaratmış
olduqları dövlətlər, dil, mədəniyyət və ədəbiyyat haqqında
məlumat verək.
Uyğurlar: Uyğurlar sayına görə Türkiyə türkləri,
Azərbaycan, özbək, qazax və tatarlardan sonra altıncı türk xalqıdır.
Dostları ilə paylaş: |
