30
xalqını isə qırdılar. Sonra bütün İranı istila edib, Anadoluya tərəf
yollandılar.
Bu zaman Azərbaycan və Fars əyalətlərində Atabəylər
hakimlik edirdilər. Fars atabəyi monqollara müti olduğunu bildirib,
hədiyyələr göndərdi və bu şəkildə ölkəsini qurtara bildi.
Monqolların bir qolu Cuçinin başçılığı ilə Azərbaycan və Qafqazı
alandan sonra qıpçaq elini, Şərqi və Cənubi Rusiyanı aldı və
Qərbdə Ləhistan və Macarıstana qədər yürüdülər.
Monqol istilası İslam aləminin simasını dəyişdirdi.
Monqollar
Orta Asiyada yaşayan türk ellləri ilə qarışıb, yeni ellər və
millətlərin zühuruna səbəb oldular. Bu ellərin dili türk dilli olduğu
halda, qövmi və etnik baxımından monqollarla qarışdılar. Özbək,
qazax, qarakalpaq və Şərqi Türküstan türkləri bunların
nümunələridir. Monqollar zamanında fars dili ilə yanaşı, türk dili
və mədəniyyəti də inkişaf etdi.
Monqollar islam dinini də qəbul etdikdən sonra daha çox türk
və fars dili və mədəniyyətlərinın təsiri altında qaldılar. Çingiz xan
özü aldığı ölkələri dörd oğlu (Cuçi, Cığatay, Uygedey, və Toli)
arasında bölmüşdü.
Orta dənizin şimalı, qıpçaq bozqırı Türküstana qədər Cuçiyə
verildiyi üçün, bu məntəqənin xalqına Cuçi ulusu (milləti)
deyirdilər. Cuçi Çingiz xandan qabaq öldü və oğlu Batı onun yerinə
keçib Altun ordu dövlətini qurdu. Çingiz xan Orta Asiyanı
33
Kərimə xanlığı Osmanlı ölkəsinə bağlandı (1475) və nəhayət,
1783-cü ildə Rusiyaya ilhaq edildi.
Hülaku Elxanlı dövlətini qurandan sonra Marağanı özünə
paytaxt seçdi və Ələmut qalasındakı təriqətciləri aradan qaldırdı.
Sonra Bağdadı işgal etdi və Abbasi xilafətinə son qoydu. (h.
656\1258).
Hülaku zamanında onun alim vəziri Xacə Nəsirəddin
Tusinin nəzarəti altında Marağada rəsədxana tikildi.
Hülakunun nəticəsi Qazan xan müsəlman oldu və paytaxtı
olan Təbrizdə çox islahat və abadlıq işləri apardı. Qazan xan
Təbrizin qərbində Şənbe-Qazan adında yeni bir məhəllə tikdirdi.
Onun vəziri məşhur Rəşidəddin də Təbrizin şərqində Rəbi Rəşidi
adında bir kiçik şəhər tikdirdi. Rəbi Rəşididə 30000 ev, 1500 böyük
dükan, 24
böyük karvansara, bir çox bağ, bostan, bağçalar, kağız və
boya karxanaları, 200 hafiz üçün bir dərül-hüffəz, altı min tələbə
üçün bir tələbə məhəlləsi, üləma və müdərisslər üçün üləma
xiyabani, böyük dər ül-şəfa (xəstəxana) tikdirib, bu dər ül-şəfa
üçün Hindistan, Çin Misir və Şamdan əlliyə qədər tibb ustadları
gətirilmiş və onlara bir çox assistenlər verilmişdir. Tələbənin
pulsuz təhsili Bizansdan və Hindistandan gələn cizyədən, Şiraz,
Bəsrə kimi şəhərlərdəki xüsusi vəqflərdən təmin edilirdi.
Qazan xandan sonra qardaşı Olçaytu Zəncanın yanında
Sultaniyyə şəhərini tikdirdi.