əks olunmasıdır. Odur ki, tarixdən >mksəkdə, mütləq fəlsəfi mövqe, prinsiplər haqqında
iddialar illüziyadan başqa bir şey deyildir. Hər bir tarixi dövr, onun şəraiti bütövlükdə
mövcud fəlsəfi fikrə, habelə hər bir filosofun dünyagörüşünə ciddi təsir göstərir. Bu
prinsipial cəhət nəzərə aimmadıqda mücərrəd fəlsəfi fikrin ictimai həyata təsiri
mütləqləşdirilir və şüur tarixin əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab edilir. /
Fəlsəfi dünyagörüşündə elmilik, elmə münasibət məsələsi çox mühüm yer tutur.
Qeyd edək ki, fəlsəfi fikir tarixində zəka və əxlaqın vəhdəti xüsusi qeyd olunduğu kimi,
fəlsəfənin elm ilə əlaqəsinə də geniş yer verilmişdir. Hələ qədim yunan fəlsəfəsində əsl
bilik yüksək qiymətləndirilir, onun adi rəydən üstün olduğu göstərilirdi. Fəlsəfi
ümumiləşmələrin, proqnozların elmi əsaslılığı və həqiqiliyi məsələsi sonrakı dövrlərdə
daha çox diqqəti cəlb etmişdir.
Fəlsəfənin elmiliyi problemi, elmi fəlsəfi dünyagörüşü anlayışında daha aydın
ifadə olunur. Bu anlayış dünyanı və burada insanın yerini, elmə əsaslanmaqla izah edən
sistemi nəzərdə tutur. Elmlər inkişaf etdikcə bir tərəfdən bu sistemin özü təshih olunur,
dəqiqləşir, digər tərəfdən isə o, elmin inkişafına fəal təsir göstərir.
Bununla əlaqədar elmi obyektivlik ilə filosofun sosial mövqeyi arasında
münasibət məsələsinə də diqqət yetirilməlidir. Hər bir fəlsəfi təlim müəyyən cəmiyyətin
məhsuludm- və onun mədəniyyətinin, həyat ukladının təsirinə məruz qalır. Deməli,
ayrı-ayrı dövrlərdə fəlsəfi fikri təmsil edən mütəfəkkirlərin sosial hıövqeyi və mənafeləri
bu elmə özünün müəyyən möhürünü vurur. Buna baxmayaraq, fəlsəfə insanlar tərəfindən
tarixi prosesdə əldə edilmiş ümumi nəticələri vahid bir tam kimi birləşdirir. O, tarixilik
prinsipini əldə rəhbər tutmaqla həqiqi sərv^ətləri, uydurma sərvətlərdən, daimi əbədi
sərvətləri keçici, müvəqqətilərdən, ümumbəşəri sərvətləri xüsusi, qrup xarakterli
sərvətlərdən fərqləndirə bilir.
Elmi fəlsəfə ən geniş miqyasda götürülən ictimai-tarixi həyata yönəlir. Odur ki,
burada əbədi ilə müvəqqəti, konkret tarix bir-birilə ayrılmaz əlaqədə çıxış edir. Belə ki,
fəlsəfənin əsasında duran insan və təbiət, şəxsiyyət və cəmiyyət arasındakı münasibətlərin
öyrənilməsi ayrı-ayrı dövrlərdə konkret formasını dəyişdirsə də, bütövlükdə ümumdünya
tarixi xarakteri daşıyır.
Fəlsəfi dünyagörüşündə insan problemi də çox mühüm əhəmiyyət kəsb ■ edir.
Mənəvi fəaliyyətin müstəqil sahəsi kimi yarandığı dövrdən etibarən fəlsəfədə insan
problemi əbədi yer tutmuşdur. Tarixi prosesin dönüş məqamlarında, mədəniyyətdə dərin
dəyişikliklər baş verdiyi, sərvətlərin əsaslı surətdə yeniləşdiyi dövrlərdə isə bu problemə
diqqət daha da artır.
Hazırda açıq, demokratik cəmiyyətə keçid şəraitində insan probleminə yeni baxış
özünü göstərir, insana ictimai həyatda mərkəzi yer verilir. İndi ictimai tərəqqi, onun
meyarı, bütövlükdə hər şey insan üçün nə dərəcədə gərəkli olması ilə ölçülür.
15
II
FƏSIL
FƏLSƏFƏ NƏYİ ÖYRƏNİR?
FƏLSƏFƏNİN FUNKSİYALARI
1.
Fəlsəfənin predmeti
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi fəlsəfi dünyagörüşün əsasında "dünya-insan"
münasibətləri durur. O, çoxtərəfli universal problemdir, Bu problem hər bir konkret fəlsəfi
məsələnin ümumi əsasıdır. Deməli, fəlsəfənin məşğul olduğu problemlər hər şeydən əvvəl
özünün ən ümumi və geniş xarakterə malik olması ilə səciyyələnir. Digər tərəfdən onlar
bir növ əbədi problemlərdir (dünya, insan, həyatın mənası, azadlıq və sair). Fəlsəfi
problemlərin əbədi xarakteri o demək deyildir ki, onların mənalandırılmasında heç bir
tərəqqi baş vermir. Əksinə, onlar hər bir tarixi dövrün xarakterinə uyğun şəkildə çıxış edir.
Başqa sözlə, bu problemlər bir yerdə dayanıb durmur, daim yeniləşir. Ümumilikdə
fəlsəfənin predmetinə aşağıdakı kimi tərif vermək olar.
Fəlsəfə "dünya-insan" münasibətləri sisteminin ən ümumi tərəfləri, arlığın və
idrakın ümumi prinsipləri və qanunauyğunluqları haqqında elmdir.
, Bu münasibətlər bir-birilə sıx əlaqəli, lakin nisbi müstəqil iki yarımsis- temə
(dünya və insan) aynlır. Onların hər biri öz növbəsində bir sıra tərəflərə bölünür.
Məsələn, birincidə dünya binasının quruluşu, burada fəaliyyət göstərən ən ümumi
qanunlar və onların təsadüflərlə münasibəti, ikincidə isə insan və cəmiyyət münasibətləri,
cəmiyyət vasitəsilə insanın dünyaya münasibəti mühüm yer tutur. Dünya-insan sxeminə
daxil olan bütün tərəflər arasında qarşılıqlı münasibətlər aşağıdakı dörd səpkiyə
malikdir: ontoloji, qnoseoloji, aksioloji və mə- nəvi-praktiki. Birinci səpki dünya,
materiya ilə insanın, onun şüurunun münasibətini izah edir. Digər səpkilər subyekt-obyekt
(insan-dünya) münasibətlərinin müvafiq tərəflərini göstərir.
Fəlsəfənin predmeti ayrı-ayrı xüsusi elmlərin predmetindən birinci növbədə
bununla fərqlənir ki, o insanın dünyaya və dünyanın insana münasibətində özünü göstərən
ən ümumi tərəfləri öyrənir. Bu momentə lazımi diqqət yetirilmədikdə dolaşıqlıq baş verə
bilər. Çünki ümumilikdə götürdikdə digər elmlərin predmeti də bu və ya digər dərəcədə
dünya-insan və insan-dünya münasibətlərinə aiddir.
Maddi ilə mənəvinin, obyektiv ilə subyektivin, materiya ilə şüurun münasibəti
məsələsi fəlsəfədə mərkəzi yeri tutur. Onun izahında iki istiqamət (materializm və
idealizm) mövcuddur. Birinci baxışın tərəfdarlan (materialistlər) göstərirlər ki, obyektiv
varlıq, materiya ilkindir. Şüur, ideya ikincidir, ondan törəmədir. Dünyanı şüurdan,
ruhdan çıxış edərək izah edən təlim isə idealizm adlanır. Bu cərəyanların hər biri öz
növbəsində müxtəlif formalara ayrılır. Belə ki, materializmin sadəlövh, mexaniki,
metafizik, antropoloji, dialektik və sair növlərini göstərmək olar. Eynilə də idealizm
daxilən yekcins olmayıb obyektiv və subyektiv formalara bölünür. Müasir dövrdə isə onun
rasionalizm və irrasio-
16