40
arat edilir.
Səpinqabağı tədbirlər. Araxis səpiləcək torpaqlar 10 sm-ə
q
ədər dərinlikdə becərilir. Bitki əkiləcək sahəyə hektara 10-15 ton
peyin, 2-
3 sentner superfosfat və 1 sentner kalium gübrələri verilir ki,
bu da məhsuldarlığı 2,3 ton/ha-ya qədər yüksəldir. Araxis gübrə
veril
mədən becərildikdə hektardan 1,2-1,3 ton paxla əldə olunur.
Səpin üçün iri və ağır toxumlar götürülür. Səpindən qabaq to-
xum
lar mikroelement və rizotorfinlə işlənilir. Araxis paxlaları səpil-
dikdə onlara göbələk mitselləri əlavə edildikdə simbioz böyümə baş
verir. Göbələk mitselləri paxlaların böyüməsinə kömək edir. Ona
görə də toxumların rizotorfinlə işlənilməsi vacibdir.
Səpin müddəti, üsulu və norması. Səpin torpaqda temperatur
+13-15
0
C olduqda aparılır. Araxisi qarğıdalı və pambıq bitkiləri ilə
eyni müddətdə səpmək mümkündür. Araxisi qarğıdalı yaxud pambıq
səpən aqreqatlarla da səpmək olar. Səpin gen cərgəli üsulla aparılır.
Səpin sxemi 40-50-60-70 x 10-15 sm-dir. Hektarda optimal bitki
sıxlığı 100-120 mindir.
Toxumun səpin norması 30-80 kq/ha-dır. Tezyetişən sortlar (İs-
pan və Valensiya tipli) hektara 160-180 min ədəd norması ilə, gecye-
tişən (Virciniya tipli) sortlar isə hektara 110 min toxum olmaqla səpi-
lir. Toxumlar 5-
8 sm dərinlikdə, nəm torpaqlarda isə 3 sm-ə qədər
dərinlikdə basdırılır. Nəm torpaqlara həmişə təmizlənmiş toxumlar
səpilir.
Əkinlərə qulluq. Əkinə qulluq işləri alaqların vurulması və cər-
gə aralarının yumşaldılmasından ibarətdir. Torpağı alaqlardan təmiz
və yumşaq saxlamaq lazımdır.
Suvarma şəraitində yerfındığı vegetasiya müddətində hər 10-15
gündən bir suvarılmalıdır. Vegetasiya ərzində 6-8 dəfə suvarma apa-
rılır. Bir qayda olaraq 2-3 yarpaq, qönçələmə-çiçəkləmə fazalarının
başlanğıcında və meyvə əmələ gəlməyə başladıqdan sonra payıza qə-
dər ayda 2 dəfə suvarılır. Suvarmadan sonra torpaq yumşaldılmalıdır.
Cərgə araları pambıq və ya qarğıdalı becərən kultivatorlarla becəril-
məlidir. 1-ci becərmə 10-12 sm, 2- ci 8-10 sm, 3-cü 6-8 sm dərinlik-
də aparılır. Yerfındığı yetişdirməkdə mühüm qulluq işlərindən biri
ko
lun üstünə torpaq tökülməsidir. Bunun üçün cərgələr kultivatorla
41
yumşaldılır, bitkiləri əl ilə cərgə aralarına doğru aralayır və kolun
ortasına doğru 3-5 sm qaınlığında yumşaq və mütləq rütubətli torpaq
tökülür. Dibdoldurma o qədər də əhəmiyyət vermir. Torpaq tökülmə-
si məhsulu artırır və sağlam paxlalar alınır.
Məhsulun yığılması. Payızda temperatur 12
0
C-
dən aşağı düş-
dük
də məhsul yığımına başlanılır. Yığımın vaxtı, paxlaların yaxşı
dol
ması, nüvələrin bərkliyi, paxlanın səthində gözə çarpan torun ol-
ması və paxlanın sarı rəng alması ilə təyin olunur. Məhsul tez yetişən
sortlar əkildikdə 3-4 aydan, gec yetişən sortlar əkildikdə isə 5-6 ay-
dan sonra əllə və ya xüsusi kombaynlarla (AP-70 markalı yerfındığı
yığan maşınla) yığılır. 1-2 və 4 cərgəli araxis qazan qurğular da möv-
cuddur.
Yığılmış paxla 40
0
C-
də 5-7 sm qatda sərilib qurudulmalıdır.
Qurut
ma bir neçə həftə davam edir. Qurudulduqdan sonra paxlalar
əllə və ya sadə qurğularla ayrılır. Tam qurumamış paxlaların quru-
dul
ması davam etdirilir. Paxladan və torpaqdan təmizlənmiş toxum-
larda nəmlik 8%-dən çox olmamalıdır.
Yerüstü hissə (bəlim) tayaya vurularaq yem kimi istifadə edil-
məlidir.
1. 4. KÜNCÜT
Xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti. Küncüt bitkisi tərkibindəki yağın
miqdarına görə birinci yeri tutur. Toxumlarında 50-65%-ə qədər yağ,
16,2-
18% zülal və 18% karbohidratlar vardır. Küncüt yağı bitki yağ-
ları içərisində ən keyfiyyətli yağlar sırasına daxil olub, öz qidalılıq
dəyərinə görə zeytun yağına bərabərdir. Sarı rəngli, iysizdir. Ondan
konserv və şirniyyat məmulatlarının hazırlanmasında, tibdə, kopirov-
ka kağızı və sabun istehsalında istifadə olunur.
Toxumlarından konfet, şərq şirniyyatları və qabığı təmizlənmiş-
lərdən halva hazırlanır. Soyuq üsulla yağ alındıqdan sonra jmıxın
tərkibində 8% yağ və 40% zülal olur ki, bu da qənnadı sənayesində
istifadəyə yararlıdır. İsti üsulla alınan jmıx heyvandarlıqda konsen-
tran
tlı yemdir. Bir sentner jmıx 132 yem vahidinə bərabərdir. Onun
vegetativ orqanlarından, çiçəklərindən alınan xüsusi maddədən ətriy-
yat sənayesində istifadə edilir.
42
Yunan alimi (tarixçi) Ksenof
ont deyirdi ki, döyüşçülər özlərini
qorumaq üçün bədənlərinə küncut yağı sürtürdülər.
Mənşəyi. Küncüt qədim bitkidir. Əsas küncüt becərən ölkələr
Hindistan, Çin, Birma, Pakistan, Koreya, Yaponiya, Əfqanıstan,
Mek
sika və Amerikadır. Küncüt cinsinin inkişaf mərkəzi tropik və
subtropik Afrika hesab edilir. Ən çox yayılmış növlər Qvineya və
Hindistanda rast gəlinir. Hindistanın ən qədim əlyazmalarında küncüt
becərilməsinə dair qeydlərə rast gəlinir. Küncüt və ya sezam çox
qədim yağlı bitkidir. Bu növ yabanı halda mövcud deyildir. Arxeo-
loqlar Misir piramidalarında və Hindistanın qədimi şərq kəndlərində
qazıntılar zamanı küncüt toxumlarına rast gəlirdilər. Ən geniş yayıl-
mış hipotezlərdən biri budur ki, Hindistana küncüt cənubi Afrikadan
dəniz yolu ilə gətirilmişdir. O vaxt ki, dəniz səyyahları küncütü qida
kimi istifadə edirlərmiş. Hazırda Hindistanda küncüt yağlı bitkilər
içərisində araxis və rapsdan sonra üçüncü yeri tutur. Küncüt Hindis-
tandan Çinə, Yaponiyaya, Amerikaya və Avropaya yayılmışdır. Kün-
cüt
Rusiyaya XVIII əsrin axırlarında gəlib çıxmışdır. 1777-ci ildə
Astraxan quberniyasında onun ilk səpinləri aparılmışdır. Bu toxumlar
Buxaradan gətirilmişdir. Orta Asiya respublikalarında da küncüt çox
qədimdən becərilir ki, bu da Pakistan və Hindistanla bağlıdır.
Yayılması. Dünyada küncüt bitkisinin əkin sahəsi 6 mil. hektara
yaxındır. Ən çox əkinləri Hindistanda (2 mil ha-dan artıq) Myanma-
da, Sudanda, Çində, Meksikada, Kolumbiyada, Venesuelada, Niger-
də və Efiopiyadadır.
Küncüt yer kürəsinin tropik, subtropik və möhtədil iqlimli ölkə-
lərin cənub hissələrində becərilir. Hindistanda dəniz səviyyəsindən
1200 m yüksəklikdə, il ərzində 500 mm-dən artıq yağıntı düşən
yerlərində becərilir. Tez-tez küncütü başqa bitkilərdə qarışıq da
səpilir. Qərbi Afrika ölkələrində onu çox nəmlik olan yerlərdə becə-
rirlər. Kubada (qərb hissəsində) küncütü tütün plantasiyalarında əkib
becərirlər. Küncüt əkinləri Özbəkistan, Türkmənistan və Tacikis-
tanda da çoxdur.
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Küncüt (Sesamum in-
dicum L.)
küncütkimilər (Pedaliaceae) fəsiləsinə daxildir. Sesamum
cin
sinin 19 növü vardır. Küncütün gövdəsi 80-110 sm hündürlüyün-
Dostları ilə paylaş: |