H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI
Yüklə 373,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 1.1. GÜNƏBAXAN Xalq t əsərrüfatı əhəmiyyəti. Günəbaxan MDB ölkələrinin əsas yağlı bitkisidir və yağlı bitkilər əkinlərinin 75 %-ni tutur. Toxumla- rının tərkibində 47-50% yağ vardır. Günəbaxanın müasir sortlarının toxumlarının tərkibində isə 50-54% açıq-sarı, yarımquruyan, yaxşı taml ı ərzaq yağı vardır. Günəbaxan yağı çox yayılmış bitki yağların- dandır və ondan marqarin istehsalında geniş istifadə olunur. Bundan başqa, konserv sənayesində, əlif hazırlığında, sabun bişirilməsində, amin turşusu və stearin istehsalında da geniş tətbiq edilir. Eyni za- manda lak-boyaq, gön-d əri aşılama, ətriyyat, toxuculuq və s. sənaye sah ələrində istifadə olunur.Günəbaxan toxumlarının qabığından xam- mal kimi s ənayedə heksoz və pentoz şəkərlərinin alınmasında isti- fad ə olunur. Heksoz şəkərlərindən spirt, pentoz şəkərindən furfurol alınır ki, bundan da süni lif, plastmas, qırılmayan şüşələr və s. alınır. Eyni zamanda s ənayedə müşəmbə (linoleum), su keçirməyən parça- lar v ə s. alınır. Yağlı bitkilər həm də bitki zülalı mənbəyidirlər. To- xum ların yağı emal edilərkən qalan jmıx və cecədə 35-40 % zülal olur. Yağın emalından sonra qalan cecənin bir sentneri 102 yem va- hidin ə yaxud 3,6 kq proteinə bərabərdir. İnsan orqanizmi üçün bitki yağları heyvan piylərindən və kərə yağlarından üstündür. Amerika Birləşmiş Ştatlarının alimləri hesab- la mışlar ki, 1 ton bitki yağı hasil etmək üçün 1 hektar torpağın olması kifay ətdir. Bir ton kərə yağı hazırlamaq üçün isə 3,5 hektar torpaq sah əsi lazımdır ki, orada ildə 3,7 %-yağlılığa malik, 5200 litr süd ver ə bilən 5,2 baş inək saxlanılsın. Bu işlərə isə 1983-cü ilin qiymət- l əri ilə 23 min dollar vəsait və 300 adam gün tələb olunur. Bizim şəraitdə isə ildə 3000 kq süd verən (yağlılığı 3,5 %) 9,5 baş inək sax- lamaqla 1 ton k ərə yağı almaq olar ki, bunun üçün də 10 hektara ya- xın torpaq sahəsi tələb olunur. Bir ton günəbaxan yağı almaq üçün is ə təkcə 1,0-1,5 ha torpaq sahəsinin olması kifayətdir. 100 qr gün əbaxan yağında 3870 kCol (929,1 kkal), kərə yağda is ə 9153 kCol (780,2 kkal) enerji vardır. Bir vahid günəbaxan yağı kaloriliyin ə görə 2-3 vahid qəndə (şəkərə), 4 vahid çörəyə, 8 vahid kartofa b ərabərdir. 8 İstehsal olunmuş günəbaxan yağları əsasən qida kimi və texniki m əqsədlər üçün istifadə edir. Günəbaxan yağının hidrogenizasiyasın- dan marqarin alınır. Bu yağlardan lak-boyaq və sabunbişirmə sənaye- sind ə də istifadə olunur. Bir çox ölkələrdə işlədilmiş günəbaxan yağ- larını mühərrik yağlarına əlavə edirlər. Günəbaxan yağı istehsalının tullantılarından jmıx və cecə heyvandarlıqda yem kimi istifadə olu- nur. Rusiyada h ələ günəbaxandan yağ alınmasından əvvəl onun qov- rulmuş tumları “çırtlamaq” üçün istifadə olunurdu. Onun iri toxum- ları olan çırtlaq növləri vardır. Günəbaxan bitkisinin tərkibində bio- loji aktiv linol turşusu, fosfatidlər, PP, A, D, E, K vitaminləri vardır. Yağın alınmasından sonra alınan jmıxın tərkibində 32-37% protein olur. Gün əbaxan vacib bal verən bitkidir. Çiçəkləyən günəbaxandan əldə olunan bal qızılı sarı rəngi və zəif iyi və özünəməxsus dadı ilə seçilir. Kiçik d ənələrə kristallaşır və parlaq kəhrəba rəngində olur. Gün əbaxandan az miqdarda kauçuk alınması faktlarına da rast gəli- nir. Seleksiyaçılar tərkibində lateks və rezin olan sortlar da yetiş- dirmişlər. Qabığı bioyanacaq kimi istifadə olunur. Gün əbaxanın yaşıl kütləsindən iri buynuzlu mal-qara üçün yem v ə keyfiyyətli silos alınır. Silos hazırlamaq üçün günəbaxanın yaşıl kütl əsini qönçələmə fazasında və ya çiçəkləmənin əvvəlində biçirlər. Onun silos m əhsuldarlığı 40-50 ton/ha-dır. 100 kq silosda 11-16 yem vahidi v ə 0,5-0,7 kq protein vardır. D ənlər yığıldıqdan sonra qurudulmuş səbətlər heyvandarlıqda əlavə yem mənbəyinə xidmət edir. Quru səbət çıxımı dənin 55-60%- ni t əşkil edir. Səbətdən hazırlanmış 1 sentner unun yem vahidi 80, asan h əzm olunan proteini isə 3,8-4,3 kq.-a bərabərdir. Günəbaxanın çiç ək səbətlərinin sarı ləçəkləri tibdə işlədilir və bitkinin gövdəsindən çoxlu m əhsullar alınır. Cərgəarası becərilən bitki kimi günəbaxan bir çox k ənd təsərrüfatı bitkiləri üçün yaxşı sələfdir. Gün əbaxanın vətəni – Günəbaxanın vətəni Şimali Amerikanın c ənub hissəsi hesab olunur. Belə hesab edilir ki, günəbaxan bitkisini ilk d əfə Şimali Amerikada yaşayan hindlilər mədəniləşdirmişlər. Gü- n əbaxan toxumlarını Avropaya 1510-cu ildə İspanlar gətirib və Mad- 9 ridd ə botanika bağında səpiblər. Amerikanın Arizona və Nyu-Mek- sika ştatlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı b.e. 3000 əvvələ t əsadüf olunan günəbaxan qalıqlarına rast gəlinmişdir. Bir çox arxeo- loqlar hesab edirl ər ki, günəbaxan bitkisi buğda bitkisindən əvvəl m ədəniləşdirilmişdir. Bir çox Hind m ədəniyyətində, xüsusən də Meksikada yaşayan Astekl ər və Otomilər, Peruda yaşayan İnk tayfalarının mədəniyyətin- d ə günəbaxan “günəş allahı” kimi tərənnüm edilmişdir. Fransisko Pissaro gün əbaxana Tavantisu - da (Peru) rast gəldiyi- ni qeyd edir . Buradakı yerli əhali onu İnti (başqa adı Punçao) adlan- dırıb “günəş allahı” kimi sitayiş etdirmişlər. Bu bitkinin qızılı ləçək- l əri və toxumları Avropaya gətirilmişdir. Hindlilər günəbaxan to- xum larından üyüdülmüş halda, yəni biz undan istifadə etdiyimiz ki- mi istifad ə etmişdirlər. Xırdalanmış günəbaxan toxumları incə, zərif xör ək hesab edilirmiş. Hindlilərin günəbaxanın yağından da istifadə etm ələri barədə məlumatlar vardır. Yağ çörəkbişirmədə, hətta kosme- tik vasit ə kimi dəri və saçların yağlanmasında istifadə edilirmiş. Hin- dlil ər günəbaxandan purpur boyaları da alırlarmış. Qeyd etdiyimiz kimi gün əbaxan Amerikadan Avropaya İspan səyyahları tərəfindən g ətirilmişdir. O burada ilk vaxtlar dekorativ bitki kimi istifadə edil- miş, bəzən də tibdə işlədilirmiş. “Gün əşə sarı çevrilən çiçək” ifadəsinə qədim yunan mifologiya- sı Kliti və Ovidiya-da da rast gəlinir. Bu isə günəbaxanın Avropada m əlum olmasından çox-çox əvvələ təsadüf edir. Ola bilsin ki, qədim yunan mifologiyasında söhbət heliotropdan yaxud da Kalenduladan gedirmiş. Avropada günəbaxandan yağ alınmasını ilk dəfə İngilislər fikirl əşmişlər. Onların bu sahədə 1716-cı ildə aldıqları patent möv- cuddur. Lakin gün əbaxandan yağ almağa geniş miqyasda Rusiyada başlanılmışdır. Rusiyaya gün əbaxan toxumunu I Pyotr Holandiyadan gətir- mişdir. Əvvəllər o dekorativ bitki kimi istifadə olunmuşdur. Rusiya haqlı olaraq günəbaxanın ikinci vətəni hesab olunur. Məhz buradan o özünün yeni dünya s əyahətinə başlamışdır. Məhz Rusiyada günəba- xan t əkamül nəticəsində mədəni şəklə düşmüş, bir gövdəli, bir sə- Yüklə 373,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|