7
örtüyü bir çox tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmişdir. Bitki örtüyü
əsasən şaquli zonallıq qanunu əsasında yayılmaqla bərabər, in-
trazonal, ekstrazonal və azonal bitkilik tipləri də rast gəlinir. Ədə-
biyyat məlumatları əsasında bu ərazi üçün aşağıdakı bitki qrup-
laşmalarının yayıldığı müəyyən edilmişdir: 1. Yovşanlı-taxıllı qu-
ru bozqırlar. 2.Yovşanlı-gəvənli quru bozqırlar. 3. Gəngizli yarım-
səhralar. 5. Yovşanlı şorangəli səhralar. 6. Şorangəli səhralar, ça-
la-
çəmən bitkiliyi (1).
Kolluq və seyrək ağac bitkiləri ilə təkrarlanan meşə altından
çıxmış sahələr Gəncəçay, Şəmkirçay, Zəyəmçay çaylarının alçaq
dağlıq hövzələrində, çayların ətrafında və onların subasarında
yayılmışdır. Vaxtı ilə meşə və kolluqlardan ibarət olan bu sahə-
lərdə hal-hazırda meşə altından çıxmış çəmənlər yayılmışdır (13).
Gəncə - Qazax bölgəsində iqlimin quruluğu, yağıntının az
düşməsi bitki örtüyündə kserofitləşmə prosesini sürətləndirir. Ona
görə də bəzi yerlərdə ot durumu seyrək olur. Burada quraqlığa
davamlı çoxillik ot bitkiləri üstünlük təşkil edir. Onların ərazidə
paylanması relyefin quruluşu ilə sıx əlaqədardır. Ot durumunun
bolluğu torpaq-qrunt nəmlənmə şəraitindən daha çox asılıdır. Ona
görə də burada relyefin şimal-qərb yamaclarında yovşanlı-topallı,
cənub yamaclarda isə gəvənli-tıs-tıslı-taxıllı, gəvənli-topallı-
kəklikotulu, gəvənli-topallı bozqırlar yayılır. Bu formasiyalarda
müxtəlif yövşan növləri (Artemisia lerchiana, A. absinthium, A.
caucasica, A. campestris, A. Scoparia), yapon tanqalotu (Bromus
yaponicus), nazikbaldır (Koeleria abbovii), çobantoxmağı (Da-
ctylis glomerata), səhra ayrığı (Agropuron desertorum) çəmən tül-
küquyruğu (Alopecrus pratensis), daha çox yayılır. Kür çayı
ətrafında bozqır fitosenozları kənd təsərrüfatı bitkiləri altında
becərilmişdir. Onların izləri yalnız lokal sahələri əhatə edir.
Gəncə - Qazax bölgəsində yarımsəhra və səhra bitkilik tiplə-
rində təbiilik xüsusiyyətləri demək olar ki, qalmamışdır. Yovşanlı-
efe
merli (Artemisetum lerchianae), gəngizli (Salsoletum nodu-
losae, Kalidietum caspicae), şahsevdilik (Halostachyietum belan-
gerianae), qarağanlıq (Salsoletum dendroides) formasiyaları əsrlər
8
boyu antropoge
n təsirlər altında qaldığından xüsusiyyətlərini
itirərək, yalnız lokal talalar şəklində qalmışdır. Bitki örtüyü isə
yarımsəhra və quru çöl tipinə daxildir. Burada əsasən kserofit
yarımkol bitkiləri yayılmaqla çöl ot bitkiləri üstünlük təşkil edir
ki, onların da arasında taxıl edifikatorları, paxlalılar, müxtəlif
çoxillik otlar, o cümlədən yovşan, gəngiz, şoranotu, qarağan və
efemeroidlər çox rast gəlinir. Kolluqların orta boyu 50-130 sm, ot
bitki
lərinin boyu isə 15-45 sm arasında dəyişir (1, s. 24). Relyefin
çö
kək yerlərində qrunt sularının səthə yaxın olduğu ərazilərdə və
subasar
larda qamışa da rast gəlinir. Ərazinin bitki örtüyü çox rən-
ga
rəngdir. Ərazinin düzənlik hissəsi əsasən taxıl fəsiləsinə mən-
sub bitkilərdən təşkil olunmuşdur. Bölgədə geniş ərazini əhatə
edən Ceyrançöl qış otaqlarında yarımsəhra bitki qrupundan,
əsasən efemer və efemeroidlər üstünlük təşkil edir. Ümumiyyətlə,
bitki örtüyünün flora tərkibi olduqca kasıbdır. Səhra tipli bitki
örtüyü yarımsəhra bitki örtüyünə nisbətən məhdud şəkildə
yayılmışdır. Dağətəyi düzənliyin yuxarı sərhəddində və orta
dağlıq qurşaqda bozqır bitki örtüyü əsasən çoxillik yabanı taxıl
bitkilərindən təşkil olunmuşdur (31, s. 224).
Bozqır sahələrdə ot örtüyü daha sıx və yüksək bioloji
məhsuldarlığı ilə səciyyələnir. Düzən ərazilərin bəzi yerlərində
ayrı-ayrı talalar şəklində şoran və bataqlıq bitkilərin yayıldığı
sahələrə də rast gəlinir.
Ərazidə əkinçilik və maldarlığın inkişaf etməsi nəticəsində
meşə örtüyü demək olar ki, heç bir yerdə öz təbii sərhədində
qalmamış, bir çox yerlərdə subalp meşə örtüyü tamamilə sıradan
çıxmış, onu dağ çəmənləri, meşə - kolluqlar və ya şiddətli örtülü
sahələrin faizi xüsusilə son 10-15 ildə əsaslı şəkildə aşağı
düşmüşdür. Bundan başqa, Kür çayı vadisində meşə örtüyü məhv
edilmiş sahələr isə yulğun kolları, söyüdlük, qamışlıq, bataqlıq
bitkiləri ilə əvəz olunmuşdur. Yenikənd və Şəmkir su elektrik
stansiyalarının tikintisi ilə əlaqədar olaraq Tuqay meşələri qırılıb
məhv edilmişdir. Hal-hazırda Tuqay meşələrinə rayon ərazisində
talalar şəklində rast gəlinir.
9
Qısa icmaldan məlum olur ki, Gəncə - Qazax bölgəsinin özü-
nə məxsus təbii coğrafi şəraiti olmaqla fitosenoloji və floristik xü-
su
siyyətlərə malikdir. Floristik zənginliyi ilə səciyyələnən səhra,
yarımsəhra, bozqır, Tuqay tipli təbii kompleksləri əmələ gətirən
dominant və edifikatorlar, o cümlədən nadir relikt və endemlər
insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində demək olar ki, məhv
edilmişdir. Bölgədə baş verən təbii neqativ proseslər – su ero-
ziyası, defolyasiya, təkrar şorlaşma, deqradasiyalarla nəticələn-
mişdir. Bölgədə ekoloji tarazlığın tamamilə pozulma təhlükəsi ya-
ran
mışdır (31, s. 226).
ŞİRVAN BÖLGƏSİ
Coğrafi mövqeyi. Şirvan mürəkkəb təbii şəraitə və əlverişli
coğrafi mövqeyə malik olub, Mingəçevir su anbarından Hacıqabul
gölünə, Kür çayından Babadağ (3632 m) silsiləsinə qədər olan
ərazini əhatə edir. Тəsərrüfatçılıq baxımından aran və dağlıq
yarımbölgələrə ayrılır. Basma bitkisinin dağlıq Şirvanda açıq
sahədə becərilməsinin mümkün olmadığını, təcrübə sahələrimizin
Kür dağarası çökəklik vilayətinin Küdrü-Şirvan rayonun (Kür-
dəmir inzibati rayonunun Karrar yaşayış məntəqəsində) ərazidə
yerləşdiyini nəzərə alıb, biz dissertasiyanın bu fəslində aran
Şirvanın təbii şəraitinin qısa şərhini veririk.
Şirvanın aran hissəsi Kür-Araz ovalığının şimalında yerləşib,
onun sol sahil hissəsini əhatə edir. Aran Şirvan bütövlükdə Şir-
vanın 52,13 %-ni əhatə edən ərazi olub, onun mütləq yüksəkliyi 0-
200
m arasındadır. Aran Şirvan 2 fiziki-çoğrafi rayonun (Küdrü-
Şirvan, Mərkəzi Aran) ərazisində yerləşir (6). Şirvan düzünün
öndağlıqların ətəkləri ilə sıfır metr mütləq yüksəklik arasında
qalan geniş zolağı Küdrü-Şirvan, Mingəçevir su anbarından
Hacıqabul gölünə qədər Kür çayının sol sahil hissəsi və bütün
çənub-şərqi Şirvan düzü Mərkəzi Aran fiziki - coğrafi rayonuna
daxildir.
Relyefi.
Aran Şirvan ərazisinin relyefi akkumulyativ düzən-
liklərdən ibarət olub allüvial-prolüvial tiplidir (7). Relyefin ideal
düzənlik şəraitini Тüryançay, Göyçay, Girdmançay və Ağsu
Dostları ilə paylaş: |