13
qovaq
söyüd, iydə, tut, qarağac, yulğun, nar, yemişan, böyürtkən,
itburnu, saqqızağaçı, qaratikan, yalanqoz və qızılağaç bitkisindən
ibarət düzən meşələri yayılmışdır. Kürboyu Tuqay meşələri
Kotavan kəndi yaxınlığında sıxlığı və zənginliyi ilə diqqəti daha
çox cəlb edir. Son 30-35 ildə Aran Şirvandakı rütubətli düzən və
Tuqay
meşələri insanların təsərrrüfat fəaliyyətinə məruz qal-
mışdır. Elə bunun nəticəsidir ki, artıq Kür çayının sahilləri bo-
yunca
Zərdabdan Şərqə doğru təbii Tuqay meşələri qalmamışdır.
Yeni
senozların formalaşması həm Kürün hidroloji rolunu, həm də
Şirvan düzündə kənd təsərrüfatının inkişafını zəiflədir (94).
Тüryançayda, Yuxarı Şirvan kanalından Şimalda, Qaramər-
yəm tirəsində tikanlı gəvən, tıs-tıs, şiyav, kəklikotu, pişiknanəsi və
bəzi efemerlərdən ibarət dağ- kserofit bitkiliyinə də rast gəlinir.
Öndağlıqda və ətəklərdə, xüsusən Xocaşen-İnqar və Ləngəbiz
silsilələrinin Mərkəzi Arana çevrilmiş güney yamacında Şirvanın
aran və dağlıq sahələri arasında təbii keçid yaradan bozqır bitkiliyi
inkişaf tapmışdır (62).
Beləliklə, Aran Şirvanda qərbdən - şərqə və şimaldan-cənuba
doğru iqlimin aridləşməsi ərazi daxilində bitkinin ekoloji və
həyati formalarının yayılmasında qanunauyğunluqlar yaratmışdır.
Belə ki, dayazda yerləşən yeraltı sular həmişə torpaqda nəmlik
yarat
dığından belə mikro iqlimli ərazilərdə bitkilər mezofit və
mezofit-kserofit
variantlı olur, cənub-şərq və Qərb küləklərinin
hakim olduğu lokal tipli qalxmaların tirələr və kiçik təpəciklərin
Cənub istiqamətlərində isə kserofit və kserofit-mezofit bitkilər
yayılır. Odur ki, əraziyə introduksiya edilən hər hansı bir bitki
üçün özünün biologiyasına və ekologiyasına uyğun sahələr seçil-
məlidir.
Şirvan bölgəsinə introduksiya olunmuş basma bitkisi üçün
sahələrin seçilməsində bölgənin təbii şəraiti və mikroiqlimli məh-
dud
əraziləri nəzərə alınmışdır.
14
II FƏSİL. ТƏDQİQAТIN MATERİALI VƏ METODİKASI
Тədqiqat işləri 2001-2004-cü illərdə Azərbaycanın Gəncə -
Qazax (G
əncə şəhəri) və Şirvan (Kürdəmir rayonu) bölgələrində
aparılmışdır.
Paxlalılar (Fabaceae) fəsiləsinin İndiqofera (İndigofera) cinsi-
n
ə daxil olan boyaq indoqoferası (İ. tinctoria L.) növü tədqiqat
materialı seçilmişdir.
G
əncə-Qazax və Şirvan bölgələrində basma bitkisinin becəril-
m
əsinin aqrotexniki xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi tədqiqatın əsas
m
əqsədidir. Bu məqsədlə aşağıdakılar öyrənilmişdir:
1.
Basma bitkisinin aqrobioloji xüsusiyy
ətləri: Müxtəlif şər-
aitd
ə yetişdirilən basma toxumlarının laboratoriya cücərmə enerji-
si v
ə cücərmə qabiliyyəti; saxlanma müddətindən asılı olaraq bas-
ma toxumlarının laboratoriya cücərmə enerjisi və cücərmə qabi-
liyy
əti; müxtəlif yaruslardan toplanmış basma toxumlarının labo-
ratoriya cüc
ərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti; çiçəkləmənin
biologiyası; meyvəvermə xüsusiyyətləri.
2.
Basma bitkisinin bec
ərilmə üsulları: səpin müddətinin, sə-
pin normasının və toxumların basdırılma dərinliyinin basma cü-
c
ərtilərinin alınmasına təsiri; müxtəlif torpaq - iqlim şəraitinin
basma bitkisinin böyüm
ə və inkişafına təsiri; qida sahəsi, bitki
s
ıxlığı və biçin vaxtlarının basma bitkisinin yarpaq məhsuldarlı-
ğına təsiri; qida sahəsi və bitki sıxlığının basma bitkisinin toxum
m
əhsuldarlığına təsiri; basma bitkisinin becərilməsinin iqtisadi
s
əmərəliliyi.
Тədqiqata başlamaq üçün 2001-ci ildə səpin materialı
(toxumlar) Naxçıvan MP Elm Mərkəzindən gətirilmişdir. Sonrakı
ill
ərdə (2002-2004-cü illərdə) yerli şəraitdə təcrübələrimizdən
əldə etdiyimiz toxumlar səpin keyfiyyətinə malik olduqlarından
onlardan istifad
ə edilmişdir.
Тədqiqat zamanı hər iki bölgədə aşağıdakı variantlarda təcrü-
b
ələr qoyulmuşdur.
15
Basma toxumlarının laboratoriyada cücərmə enerjisi və cücər-
m
ə qabiliyyətini təyin etmək üçün optimal temperaturda (18-20
0
C) h
ər dəfə hər birində 100 toxum olmaqla Petri kasasında 4
t
əkrar üzrə təcrübə aparılmışdır.
Basma toxumları bir başa sahəyə səpilmişdir. Səpindən qa-
baq toxumlar 12-
18 saat isladılmışdır.
Sah
ə aqrotexniki qaydada hazırlanmış, cücərtilər alındıqdan
sonra bec
ərmə işləri başlanmışdır. Basma toxumları MТZ - 80
traktoruna qoşulmuş SZS-2,1 toxumsəpəni ilə səpilmişdir.
S
əpin müddətinin normal basma cücərtilərinin alınmasına
t
əsirini öyrənmək üçün Şirvan bölgəsində üç müddətdə 10; 20 və
30 apreld
ə, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 10; 20 və 30 mayda 100
kv. m-lik l
əklərdə 4 təkrar üzrə səpin aparılmışdır.
S
əpin normasının 1 p. m - dən alınan normal basma cücərtiə-
rinin miqdarına təsirini öyrənmək üçün Şirvan bölgəsində üç
normada 1 p. m-
ə 1,0; 1,6 və 2,2 q , Gəncə - Qazax bölgəsində isə
0,8; 1,2 v
ə 1,6 q. olmaqla 4 təkrarda səpin aparılmışdır.
Toxumların basdırılma dərinliyinin normal basma cücərtiləri-
nin alınmasına təsirini öyrənmək üçün Şirvanda açıq sahəyə 1,5;
2,0; 2,5 sm, G
əncə - Qazax bölgəsində isə 2,0; 2,5; 3,0 sm olmaq-
la üç d
ərinlikdə səpilmişdir. Təcrübə 100 kv. m- lik ləklərdə 4
t
əkrar üzrə qoyulmuşdur.
Qida sah
əsi və bitki sıxlığının basma bitkisinin böyümə və in-
ki
şafına təsirini öyrənmək üçün Gəncə - Qazax və Şirvan şərai-
tind
ə bitkilər 60 x 15 x 1 (nəzarət); 60 x 15 x 2; 60 x 15 x 3; 60 x
10 x 1; 60 x 10 x 2 sxemi il
ə hər ləkin sahəsi 100 m
2
olmaqla 4
t
əkrarda becərilmiş və vegetasiya müddətində ayda bir dəfə
olmaqla h
ər ləkdə 10 ədəd bitkinin hündürlüyü, çətirin diametri
ölçülmüş və morfoloji göstəriciləri qeyd edilmişdir.
Qida sah
əsi, bitki sıxlığı və biçin vaxtlarının açıq sahədə
basma bitkisinin yarpaq m
əhsuldarlığına təsirini öyrənmək üçün
G
əncə - Qazax və Şirvan şəraitində müxtəlif qida sahələrində
bec
ərilən bitkilər vegetasiya müddətində iki dəfə 2; 20 avqustda (I
biçin), 15; 25 oktyabrda (II biçin) v
ə vegetasiyanın sonunda bir
Dostları ilə paylaş: |