16
d
əfə (25. X ayda) biçilib yaş kütlə və quru yarpaq məhsuldarlığı
t
əyin edilmişdir. Biçin 100 m
2
-lik l
əklərdə 4 təkrar üzrə aparıl-
mışdır.
Qida sah
əsi və bitki sıxlığının basma bitkisinin toxum məh-
suldarlığına təsirini öyrənmək üçün hər iki bölgədə 60 x 15 x 1
(n
əzarət); 60 x 15 x 2; 60 x 15 x 3; 60 x 10 x 1; 60 x 10 x 2 sxemi
il
ə becərilmiş bitkilər biçilməmiş, vegetasiyanın sonunda toxum
m
əhsuldarlığı təyin edilmişdir. Təc-
rüb
ə ləklərinin sahəsi 100 m
2
olmaqla
4 t
əkrar üzrə aparılmışdır.
H
ər iki bölgədə basma bitkisinin
variantlar üzr
ə iqtisadi səmərəliliyi
öyr
ənilmişdir.
T
ədqiqatlar laboratoriya və açıq
ta
rla şəraitində aparılmışdır. Тədqiqat
zamanı
aşağıdakı
metodlardan
istifad
ə edilmişdir.
Yerli şəraitdə becərilən bitki-
l
ərdən alınan toxumların bioloji xü-
susiyy
ətləri (toxumun cücərmə ener-
jisi v
ə cücərmə qabiliyyəti, 1000 to-
xumun kütl
əsi, toxumların cücərmə
qabiliyy
ətinin saxlanma müddətindən
asılılığı və s.) M. K. Firsovanın (113; 114) metodikası üzrə öyrə-
nilmişdir.
Basma cüc
ərtilərinin morfoloji tədqiqi İ. Q. Serebryakov (103)
v
ə İ. Т. Vasilçenkonun (53) metodikası üzrə aparılmışdır. Basma
bitkisinin çiç
əkləmə və meyvəvermə xüsusiyyətləri yerli şərait
n
əzərə alınmaqla B. İ. İvanenko (72) metodu ilə öyrənilmişdir.
S
əpin normasını öyrənmək məqsədi ilə Lobanov V. İ. Kozel-
kova İ. N. (80) metodikasından istifadə olunmuşdur.
Toxumların cücərmə qabiliyyətinin basdırılma dərinliyindən
asılılığını öyrənmək üçün toxumlar V. D. Oqievski (89) metodi-
kası üzrə müxtəlif dərinlikdə səpilmişdir.
Şəkil 2.1. İndiqofera
(b
asma) Çiçəki budağı,
çiçək qrupu, çiçəyi,
ləçəkləri, toxumu
17
Kök sisteminin öyr
ənilməsində V. A. Kolesnikovun (75) yuma
v
ə skelet metodundan istifadə edilmişdir.
Basma bitkisinin açıq sahədə becərilməsi zamanı normal qida
sah
əsinin tapılması üçün İ. İ. Sinyagin (104) metodikasından
istifad
ə edilmişdir.
Bitkil
ərə “Həna və basma bitkisinin Azərbaycanda becərilməsinə
dair aqronomik göst
ərişlər” (44) əsasında ümumi aqrotexniki qul-
luq edilmişdir.
Basma bitkisinin
yaşıl kütlə məhsulunun yığılması və quru-
dulması D. N. Qolovko və F. M. Rojko (60) metodikası üzrə apa-
rılmışdır.
T
ədqiqat zamanı riyazi hesablamalar B. A. Dospexov (69) me-
todi
kası üzrə aparılmışdır.
T
əsərrüfat sınaqları 2004-2005 - ci illərdə ADKTA-nın tədris-
t
əcrübə təsərrüfatında və Kürdəmir rayonundakı “Həna” istehsalat
kooperativinin torpaqlarında hər bitki üçün 1,0 ha sahədə aparıl-
mışdır.
18
III FƏSİL. BASMA BİTKİSİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏ
İNТRODUKSİYA ТARİXİ (ƏDƏBİYYAТ İCMALI)
Basma (İndiqofera) bitkisi paxlalılar (Fabaceae) fəsiləsinin İn-
diqofera (İndigofera) cinsinə daxildir.
Bu cinsin tropik ölkələrdə
bit
ən 700 - yə qədər növü vardır (50) .
Basma bitkisini ilk d
əfə boyaq indiqoferası (İ. tinctoria L.) adı
il
ə 1753- cü ildə K. Linney təsvir etmişdir (58). Sonradan bu bit-
ki Burkil (Burkill I. H.) (122) t
ərəfindən 1935-ci ildə, Dalziel
(Dalziel I. M.) t
ərəfindən 1937 - ci ildə təsvir olunmuşdur.
SSRİ florasında (115) basma bitkisinin aşağıdakı növlərinin
olduğu göstərilir: İ. tinctoria L.; İ. anil L.; İ. argentea L.; S. arrecta
Hochst. Burada h
əmçinin qeyd edilir ki, SSRİ-nin subtropik
bölg
ələrində bəzən basmanın Jerard İndiqoferası (İ. Cerardiana
Wall.) növü d
ə dekarativ bitki kimi becərilir (şək. 3.1).
Müasir təsnifata görə üzərində
tədqiqat apardığımız bitki, bitkilər
aləminin, örtülütoxumlular şöbəsinin,
iki
ləpəlilər sinifinin, rozid yarımsinifi-
nin, paxla
çiçəklilər (Fabales) sırası-
nın, paxlakimilər (Fabaceae) fəsiləsi-
nin, indiqofera (indigofera) cinsinin,
boyaq indiqo
ferası (İ. tinctoria) nö-
vünə daxil edilir (134; 135 ).
İndiqofera bitkisinin aşağıdakı nö-
vl
əri daha geniş yayılmışdır (58).
1. Afrika indiqoferası ( İ. arrecta
Hochst.) - kol bitkisidir
(şək. 3.2). 2.
Buğumlu indiqofera ( İ. articulata
Conon) - çoxillik bitkidir.
3. Onbiryarpaqlı indiqofera (İ. Endecap-
hylla İacg.) – birillik və ikiillik bitkidir. 4. Тüklü indiqofera (İ.
hisuta L.) – birillik v
ə çoxillik bitkidir. 5. Yarımkol indiqofera (İ.
suffruticosa Mill.) - çoxillik kol bitki
sidir. ( şək. 3. 3). 6. Boyaq
indiqo
ferası (İ. tinctoria L.) - kol bitkisidir. 7. Kütçiçəkli indiqofe-
Şəkil 3.1. Jerard indiqofe-
ras
ı (İ. Cerardiana Wall.)