H U N L A R I N DOĞUDA SİYASAL ÜSTÜNLÜK DÖNEMİ
(MS. 25 - 46)
Ayşe ONAT
Bu makale H u n l a r ' ı n 1. yüzyılın ortalarındaki siyasal faaliyet
lerini, Çin kaynaklarına dayanarak incelemeyi amaçlamaktadır. Dö
nemin özelliğinin iyice belirtilebilmesi için önce, H u n tarihi, konu
edilen olaylara gelinceye kadar kısaca özetlendikten sonra, belgesel
bilgiler verilecektir.
Ortaasya'da büyük bir imparatorluk kurmuş olan Hunlar'ın en
parlak çağı, hükümdarları Mete ile onun yerine geçen oğlu ve toru
nunun egemen olduğu dönemdir. Bu parlak çağ, M.O. 140 yılına kadar
sürer. Bu tarihte Çin tahtına akıllı ve yetenekli bir kişi olan Wu-ti'-
nin geçmesiyle H u n imparatorluğu sarsılmaya başlamıştır. Bu İmpa
ratorun yalnız Çin'in değil, bütün Asya tarihinde de önemli bir rol oy
nadığına belgeler tanıklık ederler. Çin için bu çağda en büyük tehlike
kuzeyde oturan Hunlar'dı. İmparator Wu-ti, Hunlar'ı tamamen ez
mek ve yok etmek için eski Çin İmparatorlarının aksine savaş yanlısı
olup, saldırı politikası izlemeye başlamıştır. Ancak tek başına Hunlar'a
saldırmaya cesaret edemediğinden, tahta geçişinden i k i y ı l sonra Chang
Ch'ien
1
adlı bir elçiyi batıya Yüeh Ch'lilere
2
andlaşmaya göndermiş
t i r . Amacı, Hunlar'a karşı askeri bir ittifak kurmaktı. Ancak Yüeh
Ch'iler yeniden doğuya dönerek Hunlar'la karşılaşmak ve savaşmak
tan çekindiklerinden dolayı, andlaşma teklifini reddetmişlerdir. İmpa-
1 Batı Asya ile ilgili önemli bilgiler vermiş olan bu kişi, Çin'in en ünlü seyyah ve elçile
rinden biridir. Chang Ch'ien'in batıya bu seyahati ile ilgili bilgiler, Shıh Chih, 123; Han Shu 61,
Han Shu 96 A-B bölümlerinde verilmiştir, İngilizce tercümesi için bkz. F. H i r t h , "The Story of
Chang K'ien, Chian's Pionueer in Western Asia", Journal of the American Oriental Society
X X X V I I (1917), s. 89-152.
2 Hunlann Ortaasya'da en büyük rakiplerinden biri sayılan Yüeh Chi'ler, Mete ve oğlu
tarafından yenilgiye uğratıldıktan sonra, büyük bir kısmı batıya göç ederek yerleşmişlerdir.
Bundan sonraki dönemlerde faaliyetlerini bu bölgede yoğunlaştırmışlardır. Bu kavim ile ilgili
ayrıntılı bilgi için bkz. Bahaeddin Ögel, Eski Ortaasya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I
(Yüeh Chi'ler). DTCFD X V / 1-3 (1957), s. 247-278.
384 AYŞE ONAT
rator, batıdan yardım gelinceye kadar Hunlar'la ilişkilerini bozmamak
amacıyla dostluk ve barış andlaşmasını yeniledi. Chang Ch'ien'in batı
ya gönderilmesi üzerinden beş y ı l geçip de haber gelmeyince, Çin İ m
paratoru yardım alma ümidini yitirmiştir. Eğer Hunlar'ı mağlup ede
cekse, bunu Çin'in tek başına yapmak zorunda olduğuna inanmıştı.
Çin orduları kuzeyde açıkça Hunlar'a savaş açma tehlikesini göze ala
mamışlardır. Bunun için H u n hükümdarı Çin ordularının gizlenmiş
bulunduğu yere çekebilmek gayesiyle bir plan hazırlamışlardır. Bu
plan bir yere kadar uygulanabilmişse de, son anda entrikayı farkeden
H u n hükümdarı Çinlilere savaş açmıştır. Böylece her i k i devlet ara
sında dostluk ve barış bozulmuş, yıllarca süren savaşlar başlamıştır.
3
İ l k on yılda her i k i taraf birbirine karşı kesin bir üstünlük kuramamış
ve ağır kayıplar vermişlerdir.
M.O. 127 yılında Hunlar, Ordos bölgesini kaybetmişlerdir. Çinli
lere göre, bu bölgenin Hunlar'ın elinden alınması büyük bir başarı sa
yılmıştır. Üç y ı l sonra hafif süvari birliklerinden kurulan Çin ordusu,
eskiden beri Hunlar'ın yaşadığı Kansu bölgesine saldırarak, Hunlar'ın
bu sağ kanadındaki prensliğini yenilgiye uğratmışlardır. M.O. 121 ta
rihinde ikinci bir saldırı ile batıya açılan bu önemli bölgeyi ellerine
geçirmişlerdir.
4
Kansu'nun Çin kontrolüne geçmesiyle imparatorluk
batıya açılarak genişlemeye başlamıştır. Bunun sonucunda, Türkistan
bölgesinde Hun-Çin hakimiyet mücadelesi ortaya çıkmıştır.
Ancak Çin imparatoru hâlâ, doğuda H u n İmparatorluğu'nu kesin
bir yenilgiye uğratarak parçalamak amacında i d i . Belgelerden öğren
diğimize göre, H u n hükümdarının merkezine saldırmak üzere i k i büyük
ordu hazırlatır. Ordularının birinin başına ünlü bir general olan Wei
Ch'ing'i getirir. Bu görevi üzerine alan Wei Ch'ing, emrindeki ordusu
ile Gobi'yi geçip, H u n hükümdarına saldırmak üzere çeşitli fırsatlaıı
değerlendirmek eğilimindedir. A n i olarak çıkan bir kum fırtınasından
yararlanan Çin generali i k i taraftan harekete geçerek H u n hükümda
rını kuşatır. Ancak kuşatmayı yarmayı başaran hükümdar, kuzey
batıya doğru çekilmiştir. Çin orduları onu takip ederek yakalamaya
çalıştılarsa da, başaramayarak geri dönmüşlerdir. Bu şekilde Hunlar
3 Sözünü ettiğimiz plân, Ma-yi şehrindeki bir tüccarın H u n hükümdarını kandırmaya
çalışmasıyla ilgilidir. Bu konuda dönemin gelişmelerinin ayrıntılı anlatunı için bkz. Bahaeddin
Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I, Ankara 1981 (Kültür Bakanlığı yayınlarından),
s. 552-554.
4 Kansu'nun Çin kontrolüne geçmesiyle ilgili savaşlara ilişkin Çin kaynaklarından yapılan
çeviriler için bkz. aynı eser, s. 598-600.
H U N L A R I N DOĞUDA SİYASAL ÜSTÜNLÜK D Ö N E M Î 385
daha kuzeye, Dış M o ğ o l i s t a n ' a çekilmiş o l u y o r l a r d ı . Ç i n l i l e r i n G o b i
Ç ö l ü ' n ü geçmeleri y i n e onlar i ç i n b ü y ü k b i r başarı s a y ı l m a k l a bera
ber, H u n İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u kesin b i r y e n i l g i y e u ğ r a t ı p o r t a d a n k a l d ı
r a m a m ı ş l a r d ı r . A y r ı c a Ç i n o r d u l a r ı n ı n b u sefer sırasında k a y ı p l a r ı d a
b ü y ü k o l m u ş t u r . Özellikle Ç i n k a y n a k l a r ı , o r d u d a k i a t sayısının o l d u k ç a
azalmış o l d u ğ u n u açıkça y a z m a k t a d ı r l a r .
5
H u n v e Çin d e v l e t l e r i arasında y ı l l a r c a süren b u savaşlar, H u n l a r ' ı
y ı p r a t m ı ş t ı r . D e v a m l ı yer değiştiren v e y o r g u n düşen h a l k , s ü r e k l i
b i r barış o r t a m ı n ı n y a r a t ı l m a s ı n ı a r z u l a m a k t a y d ı . Savaşların y a n ı n d a ,
sert geçen kışlar ve a r d ı n d a n gelen k u r a k l ı k l a r , o n l a r ı y e n i o t l a k l a r
a r a m a y a y ö n e l t i y o r d u . H u n l a r ' ı n b u z a y ı f d u r u m u n d a n y a r a r l a n a n ,
eskiden H u n İ m p a r a t o r h ı ğ u ' n a t â b i olan W u süit, W u h u a n v e T i n g
l i n g ' l e r
6
ü ç y ö n d e n saldırıya geçerek, H u n o r d u l a r ı m m a ğ l u p etmiş
l e r d i r . D i ğ e r t a r a f t a n D o ğ u T ü r k i s t a n ' d a k i k ü ç ü k devletler d e H u n
h a k i m i y e t i n d e n a y r ı l m a y a çalışıyorlardı. B ü t ü n b u dış e t k e n l e r i n
y a m n d a , prensler arasında t a h t k a v g a l a r ı d a çıkınca, B ü y ü k H u n İ m
p a r a t o r l u ğ u i k i y e b ö l ü n m e k t e n k u r t u l a m a m ı ş t ı r . H u n l a r M . Ö . 5 8
y ı l ı n d a G ü n e y ( D o ğ u ) v e K u z e y ( B a t ı ) olarak i l k kez i k i y e ayrılmış
l a r d ı r . K u z e y H u n l a r ' ı C h i h C h i h Shanyü'nün? idaresinde, G ü n e y H u n
l a n ise H u H a n - y e h başkanlığında t o p l a n m ı ş l a r d ı r . Güney H u n l a r ı ' n ı
t e m s i l eden H u H a n - y e h M . Ö . 5 1 y ı l ı n d a Çin'e gelerek t â b i olmuş v e
Ç i n ' i n kuzey-batısında y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . K u z e y - d o ğ u M o ğ o l i s t a n ' d a
b u l u n a n C h i h C h i h ise, y e n i d e n b ü y ü k b i r devlet k u r m a k amacıyla,
h a k i m i y e t i n i b a t ı y a d o ğ r u genişletmek üzere harekete geçmiştir. Önce,
B a t ı M o ğ o l i s t a n ' d a y a r ı bağımsız k ü ç ü k H u n prensliklerine h a k i m
olmuş, b a t ı y a yönelerek W u s u n ' l a r ı m a ğ l u p e t m i ş t i r . D a h a sonra,
K u z e y d o ğ u T ü r k i s t a n ' d a K ı r g ı z l a r ı v e T i n g l i n g ' l e ı i egemenliği a l t ı n a
almıştır. B ü t ü n b u k a v i m l e r M e t e zamanında B ü y ü k H u n î m p a r a t o r -
l u ğ u ' n a d a h i l d i . A n c a k Mete b u k a v i m l e r i v e bölgeleri k o n t r o l ü a l t ı n a
a l d ı k t a n sonra, m e r k e z i M o ğ o l i s t a n ' a geri dönmüş v e b a t ı d a k i b u yer
lerde o t u r m a y ı d ü ş ü n m e m i ş t i . F a k a t C h i h C h i h , Mete g i b i d a v r a n m a y a -
5 Shıh Chi''de anlatılan bu olaylarla ilgili belge ve tercümeler için bkz. aynı eser, cilt
I I , s. 51-52.
6 Hunların doğusunda, batısında ve kuzeyinde yer alan bu kavimler Mete zamanında
H u n İmparatorluğuna tâbi olmuşlardır.
7 H u n hükümdarına bu unvan verilmekteydi. O. Franke, Shanyü unvanının MÖ. 200
tarihinde ortaya çıkmış olduğu ve altı asır müddetle Çin'in kuzeyindeki Türk ve Proto - Moğol
devletlerinde imparator anlamında kullanılmış olduğunu söylemiştir. V. asırda bu unvan yerini
kağan kelimesine bırakmıştır. Bkz. Geschichte fdes Chinesiseen Reiches, C. III, Berlin - Leipzig,
1937, s. 179.
386
AYŞE ONAT
rak, Kuzey-doğu Türkistan'ı aldıktan sonra burada yerleşmiş, Moğol
istan'daki merkezini terketmiştir. Chilı Chih'nin hu şekilde batıya
göçü ve yerleşmesi, Güney H u n Devleti hükümdarı Hu Han-yeh'nin
işine yaramış ve M.Ö. 43 yılında Güney Hunlar'ı Gohi'nin kuzeyindeki
eski yurtlarına yerleşmişlerdir. Bundan sonra Hunlar, tarihte Doğu
ve Batı olarak geçmektedirler. Bu coğrafi değişiklik, Ortaasya ve Dünya
tarihleri bakımından da önem taşır.
M.Ö. 36 yılında Chih Chih'nin Çin tarafından yenilgiye uğratı
larak ölmesi üzerine, Kuzey H u n Devleti dağılmış ve Çin için batıda
büyük bir tehlike ortadan kalkmıştır. Bu tarihten itibaren Hunlar'ın
tek hakimi ve temsilcisi Güney Hun Devleti hükümdarı Hu Han-yeh'-
dir. Eski yurtlarında yerleşen Hunlar, burada gittikçe kuvvetlenerek,
M.S. 1. yüzyılda güçlü bir devlet kurmayı başarmışlardır.
Çinde Wang Mang Dönemi ve Hunlar
M.O. 1. yüzyılın ilk yıllarından itibaren, Çin'deki Han İmpara
torluk sülalesi
8
sarsılmaya başlayınca, devlet yönetimi Wang ailesinin
eline geçmişti
9
. Wang Mang bu ailenin en parlak ve en önemli kişisi,
idi. imparator P'ing-ti (M.S. l-6)'nin saltanatı sırasında, devlet yöne
timini elinde tutmayı başarmış, M.S. 9 yılında meşru Çin İmparatoru
nu ortadan kaldırarak, kendisini Çin İmparatoru yapmış ve yeni bir
sülale kurmuştur.
M.S. 23 yılına kadar devam eden bu dönem, Çin Tarih'nin en
bunalımlı zamanlarından biri sayılabilir. Çin tarih kitaplarında fana
tik bir idealist olarak tanımlanan Wang Mang, içte, birtakım reform
hareketlerine girişmiş, ancak bu reformların, özellikle yüksek ve orta
sınıf arasında büyük huzursuzluk yaratması sonucunda Çin bir iç sa
vaşa sürüklenmiştir
1 0
.
8 Bu sülâle, İmparator Kao Tzu ile başlamış ve bir ara kesintiye uğradiKtan sonra, MS.
220 yılına kadar devam etmiştir. MÖ. 206-MS. 8 yılma kadar olan döneme Birinci Han sülâlesi
veya Batı Hun; MS. 25-220 yılları arasındaki döneme de sonraki Han veya Doğu Han denilir.
Oldukça uzun süren bu Han devri, Çin tarihinin en parlak çağlarından biridir.
9 Bu yönetim değişikliğinin nedeni, İmparator Yüan-ti'nin karısının Wang ailesinden
oluşudur. Bu imparatoriçe yakınlarından birçok kişiyi devlet yönetiminde önemli mevkilere
getirerek bu değişimi hazırlamıştı.
10 Wang Mang, tahta çıkar çıkmaz bir takım sosyal içerikli kanunlar çıkartmıştır. Bu
kanunlara göre, bütün topraklar ve köleler, devletin malı sayılacaktı. Büyük arazi sahiplerinden
alman toprak, fakir köylülere dağıtılacaktı. Tüccara karşı korumak için köylünün ürününe
belli fiatlar konulacaktı. Devlet para işlerini yeniden düzenleyerek halka kredi açacak faiz
H U N L A R I N DOĞUDA SİYASAL ÜSTÜNLÜK D Ö N E M İ 387
Wang Mang'ın Çin tahtını zorla ele geçirdiği sırada, kuzeydoğuda
Wu huan'lar, kuzeyde Hunlar, kuzey-batıda Wu-sun'lâr, Çin impara
torluğuna tâbi idiler. Doğu Türkistan'ın ise hemen hemen tamamı
Çin'in kontrolünde bulunuyordu. Wang Mang'ın 14 y ı l süren saltanatı
sırasında, izlemiş olduğu kötü bir dış politika sonucunda, Çin bu bölge
deki devletler üzerinde hakimiyetini kaybetmiştir. Wang Mang'ın
ayrıca Hunlar'a karşı takınmış olduğu yanlış t u t u m , her i k i devletin
arasını açmış ve anlaşmazlıklar doğurmuştur. H u n ve Çin devletlerinin
aralarının bozulmasına şu olaylar sebep olmuştur:
1- Wang Mang başa geçtikten sonra H u n hükümdarı
na
1 1
kendi sülalesinin adını taşıyan bir mühür göndererek,
eskiden Han sülalesi imparatorlarının vermiş oldukları mü
h i m i geri istemiştir
1 2
. Damga niteliğini taşıyan tu çeşit
mühür, aslında doğrudan doğruya imparatorun tebaası
olan kimselere verdirdi. Çin İmparatorluğu'na tâbi bir dev
letin hükümdarına bu çeşit bir mühür gönderilemezdi. Wang
Mang'ın bu şekilde davranışı Hunlar'ı kızdırmış ve H u n -
Çin ilişkilerinin bozulmasına yol açmıştır.
2- Çin elçileri, H u n memleketinde karşdaştıkları esir
Wu huan kabüelerinin, Çin'e tâbi olmaları nedeniyle, geri
gönderilmelerini istemişlerdi. Bu davranışı, içişlerine karış-
oranını da özel kişilerin aldığından düşük tutacaktı. Bu arada fiat artışlarını önlemek için devlet
bir takım bürolar da kurdurmuştur. Bu bürolar, ürünün ucuz ve fazla olduğu zamanlarda satın
alacak, ürün azalıp fiatlar artınca da halka satacaktı. Bu şekilde fiat artışları da önlenebilecekti.
Eskiden devletin hazinesi, arazilerden alman vergilere dayanıyordu. Wang Mang bu ekonomik
yükü, eşit şekilde bölmek amacıyla bütün tüccarların ve meslek sahiplerinin bundan böyle %
10 gelir vergisi ödemeleri için bir kanun çıkartmıştır. Tuz ve demir devletin tekeline alınmış,
buna ilâveten mamul eşya, şarap ve diğer içki satışları devletin kontrolüne girmiştir.
Bu kanunlara uzaktan bakılacak olursa, hakikaten sosyal içerikli olduğu görülür. Ancak
uygulamanın kötü bir şekilde yapılması, Çin halkı arasında büyük hoşnutsuzluklar yaratmıştır.
Esasında bu kanunların çıkarılmasından amaç, boşalmış devlet hazinesini yemden doldurmak
t ı . Fakat buna da muvaffak olunamamıştır. Bkz. W . M . Mc Govern, The Early Empires of Central
Asia, The U n i . of North Caroline Press, 1939, ikinci baskı 1965, s. 214-215.
11 Bu H u n hükümdarı MÖ. 8-MS. 13 yılları arasında yaşamış Wu CniuJiu Shanyü'dür.
12 Eskiden Çin tarafından Hunlara armağan edilen mühür bir hakanlık mühürü i d i .
Yani Çin, Hunlann hakanhk veya imparatorluklarım tanıyordu. Yeni Sülâle'nin Hunlara gön
derdiği bu mühür ise, bir vezir veya Çin büyük memuru mühürü i d i . Ortalığı ve dolayısıyla
Hunları karıştıran bu mühür değiştirme işi oldu. Böylece Çin kendi protokolunda H a n hakanının
rütbesini indirmiş oluyordu. Bkz. Bahaeddin ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I I , s.
210. Han Shu, Le-ti'en Ch'u-pan shıh Taiwan, 1974, 94 B, s. 3820-21 (Bundan sonraki notlarda
HS şeklinde gösterilecektir); Tze-chıh-t'ung-chien, Shıh-chieh shu-chü, Taiwan 1972, 37, s. 1183
-84 (Bu kaynak da daha sonraki notlarda TCTC şeklinde verilecektir).
388 AYŞE ONAT
ma sayan H u n hükümdarı hoşnutsuzluk göstermiş ve istek
leri cevapsız bırakmıştır
1 3
.
3- Wang Mang bir ferman yayınlayarak H u n Devle-
t i ' n i 15'e bölüp doğrudan doğruya Çin'e bağlamak istediğini
açıklamıştır. Bu amacını gerçekleştirmek için de, H u n prens
lerini t ü r l ü vaatlarla kendisine bağlamaya çalışmış ve hü
kümdarlarına karşı isyan çıkarmaları konusunda kışkırtıcı
gizli planlar yapmıştır
1 4
. Ancak Wang Mang'ın bu planı
sonuçsuz kalmıştır.
İç ve dış politikada bu şekilde başarısızlığa uğrayan Wang Mang,
M.S. 23 yılında öldürülünce, Çin yeniden biı karışıklığa ve iç savaşa
sürüklenmiştir. M.S. 25 yılında H a n sülalesinden gelen L i u Hsiu adın
da bir prens Kuang-wu unvanıyla Çin tahtına geçmeyi başarmıştır.
Böylece Çin'in yönetimine yeniden eski H a n imparatorluk ailesi sahip
lenmiş oluyordu. M.S. 25-220 tarihleri arasında, 200 yıl süren bu dö
neme, Çin tarihlerinde "Sonraki H a n " veya "Doğu H a n Sülalesi" adı
verilmektedir.
Wang Mang'ın Ölümünden Sonra Güçlü Bir Hun Devleti'nin
Kurulması ve Lu Fang.
Wang Mang döneminden itibaren H u n - Ç i n ilişkilerinin bozulmuş
olduğunu böylece belirttikten sonra, şimdi bu değişiklikten yararla
nan Hunlar'ın nasıl yeniden güçlendiklerini görelim:
Kuzeyde yavaş yavaş kuvvetlenen H u n hükünldarı
1 5
Çin'deki bu
karışık ortamdan faydalanmak için i y i bir fırsat aramakta i d i . Bunun
yanında Wang Mang'ın ölümüne yol açan karışıklık sırasında isyan
eden Çin generalleri de durumlarını kuvvetlendirmek çabası içindeydi
ler. Bu generallerden Lu Fang, taraftar toplamak ve Kuzey Çin'e hakim
olmak amacıyla kendisinin eski Han İmparatorluk ailesine mensup
bulunduğunu, ana tarafından ise bir H u n prensesinden geldiğini iddia
etmişti. Bu girişimlerinde başarılı olabilmesi için gittikçe kuvvetlen
miş H u n Devleti'nin ve hükümdarının yardımına ihtiyacı bulunduğu
inancındaydı. Bu yüzden Hunlarla anlaşmak istediğini bildiren bir elçi
13 HS 94 B, s. 3820.
14 Aynı eser, s. 3823.
15 Bu H u n hükümdarı Yü (MS. 18-16) Shanyüdür.
HUNLARIN DOĞUDA SİYASAL ÜSTÜNLÜK DÖNEMİ 389
yollamıştır. Hunlar'ı i y i tanıdığı anlaşılan Lu Fang'ın, H o u H a n Shu'-
d a k i
1 6
biyografyasında bu girişimleri şu şekilde anlatılmaktadır:
" L u Fang Çin'in kuzey-batısında bulunan An-ting
1 7
şehrinin
San-shuei
18
kasabasında doğmuştur. Çin imparatoru Wu-ti ile bir H u n
prensesinden
19
geldiğini söyleyerek, Han imparatorluk sülalesinin
soyadı olan L i u adını almıştı
2 0
. Wang Mang'ın ölümüne yol açan karı
şıldıktan faydalanarak önce kendisini süvari generali (Ch'i-tu-wei)
yapmış, daha sonra da imparatorluk ailesinden geldiği için de Hsi
P'ing kralı olmuştur. Hunlarla anlaşmak üzere elçi yollamıştır
2 1
."
Böyle bir fırsattan yararlanmak isteyen H u n hükümdarı, bu
Çinli generalin teklifini kabul etmiştir. Çünkü bu sırada H u n hüküm
darı kendisini Çin'in büyüğü ve koruyucusu gibi görmekteydi. Aşağıda
verilen belgedeki konuşmalar, Sonraki H a n sülalesi kurulurken, H u n -
larm Çinliler hakkındaki fikirlerini belirtmesi bakımından önemlidir:
"Hunlar çok önceleri Çinlilerle kardeş olmuşlardı
2 2
. H u n İmpara
torluğu zayıfladıktan sonra, Hu Han-yeh Çin'e tâbi olmuş ve Çin i m
paratoru onu himayesi altına almıştır. Ayrıca korunması için de asker
göndermiştir. Şimdi bizim görevimiz, H a n sülalesinden gelenleri (bu
rada Lu Fang kastedilmektedir) korumaktır
2 3
."
H u n hükümdarı f i k r i n i bu şekilde açıklayarak, Lu Fang'ı H u n
memleketine getirmek üzere K u - l i n prensini askeri ile birlikte karşı-
16 Hou Han Shu, sonraki Han devrinin resmî tarihidir. 120 bölüm olan bu eser, Suııg
devri (MS. 420-477) tarihçilerinden Fan Yeh tararından yazılmıştır (Bundan sonraki notlarda
kısaltılmış olarak HHS şeklinde verilecektir).
17 Bugünkü Kansu eyaletinde Ku-yüan hsien'dir. Bkz. Chung-kuo ku chin ta tze-üen;
Shang-wu, Taiwan 1966, s. 305 (Daha sonraki notlarda CKKC kısaltılmış şekli ile verilecektir).
18 Kansu'da Ku-yüan hsien'in kuzeyinde bulanur. CKKC, s. 25.
19 HHS, Le-ti'en Gh'u-pan shıh, Taiwan 1974, 12, s. 505'de verilen bir belgede bu H u n
prensesinin Hunlarm Lu Li prensi Y ü n Yeh'nin ablası olduğu yazılmaktadır.
20 Çin halkının Han sülâlesini yeniden başa geçirmek arzusunda olduğunu anlayan Lu
Fang, İmparator Wu-ti ile bir H u n prensesinden geldiğini iddia ederek L i u soyadını almıştır.
Böylelikle Çin'de taraftar toplayarak buralarda hakimiyet kurmayı başarmıştır.
21 HHS 12, s. 505-506.
22 Bu dostluk anlaşması Mete ve Çin imparatoru Han Kao Tzu arasında yapılmış i l k
siyasi anlaşmadır. Bu anlaşmanın maddeleri şunlardı:
a) Çinli bir prenses, H u n hükümdarı ile evlendirilecekti,
b) Çin her yıl belli miktarlarda Hunlara ipek, şarap, pirinç ve diğer yiyecek maddeleri
verecekti.
c) Çin ve H u n .hükümdarları kardeş sayılacaktı,
d) Çin şeddi her i k i devlet arasında sınır olacaktı. Bkz. HHS 94 A, a. 3754,
23 HHS 12 s. 506.
390 AYŞE ONAT
laması için göndermiştir. Lu Fang'ı getirttikten sonra onu Çin İmpa
ratoru ilan etmiş ve bir kardeşine de önemli bir rütbe vermiştir
2 4
.
Hun Saldırılarının Başlaması
Yukarıda sözünü ettiğimiz bu gelişmeler olurken, bir kısım Çinli
generaller isyan çıkartmışlardı. Bunun i y i bir fırsat olacağını anlayan
H u n hükümdarı bu generallerle anlaşmak için planlar hazırlamaya
başlamıştır. İ l k olarak, Çin İmparatoru ilan etmiş olduğu Lu Fang'ı
desteklemeleri için generallerden Li Hsing'e haber yollamış ve onu
Hun memleketine davet etmiştir. M.S. 28 yılında Li Hsing, emrindeki
ordusu ile H u n hükümdarının sarayında Lu Fang ile görüşmüştür.
Anlaşmaya varan Li Hsing ve H u n hükümdarı, bir yıl sonra da Çin'e
karşı askeri harekâta başlamışlardır. İ l k saldırılarda Çin'in kuzey sı
nırındaki Yün-chung, Ting-hsiang, Yen-men, Chiu-yüan, Wu-yüan,
Shuo-fang gibi altı önemli şehri yağmalamışlardır (M.S. 29). İmpa
ratorluk ordularının karşı saldırıları başarılı olamamış, ancak bir i k i
şehri istilalardan koruyabilmişlerdir. Çin İmparatorunun bu i l k ve
küçük başarısı H u n ordularını durdurmaya ve üstünlük sağlamalarına
yetmemiştir. Bunun sebebi de Çin'de karışıkbk ortamının devam et
mesi, sükûnetin sağlanamaması ve ordunun da henüz kuvvetleneme-
mesi i d i . Durumunu çok i y i değerlendirebilen Çin İmparatoru'nun,
Hunlar'a elçi göndererek eski dostluk andlaşmalarmın yenilenmesini
istemesi Çin'in durumunu gösteren en kesin bir belirtidir
2 5
. Kendisini
Mete gibi büyük ve ünlü gören H u n hükümdarının, İmparatorun el
çisine karşı mağrur bir şekilde davranması, Çin İmparatorunun and-
laşma ümidini de kırmıştır. A r t ı k iyice kuvvetlenmiş olduklarına inanan
Hun'lar Çin içlerine akınlarını devam ettirmişlerdir.
Andlaşma ümidinin yok obuası üzerine Çin İmparatoru bu defa
60.000 kişilik büyük bir ordu hazırlatarak, başına ünlü generallerden
Wu Han'ı getirmiştir. Amacı bu büyük ordu ile kuzeyden gelen akın
ve yağmalara bir son vermekti. Çin ordusu Lu Fang ve diğer Çin gene-
24 HHS 12, s. 506'daki belgede Lu Fang'ın Çin imparatoru ilân edildiği yazılmakla bir
likte» tarih belirtilmemiştir. Kronolojik bir kaynak olan TCTC 42, s. 1290'daki belgede ise,
imparator Kuang-wu'nun Çin tahtına geçtiği yıl olan MS. 25'de Lu Fang'ın da Çin imparatora
yapılmış olduğu görülür.
25 TCTC 42, s. 1352'de verilen belgede Hun'lara MS. 30 yılında Li Feng adında bir elçi
gönderildiği yazılmaktadır. HHS 89, s. 2940'daıri bir diğer belgede ise, Han T'ong adlı bir başka
Çinli elçi daha değerli hediyelerle H t m hükümdanyla anlaşmak üzere gönderilmişti. Bu şekilde
Hanlara iki elçilik yollanmıştır. Ancak bu ikinci elçilik ile ilgili belge iyice tarihlenmemiştir.
H U N L A R I N DOĞUDA SİYASAL ÜSTÜNLÜK D Ö N E M İ 391
railerine k a r ş ı K a o - l i u ' d a
2 6
t a a r r u z a geçince, y a r d ı m a gelen H u n o r d u
l a r ı t a r a f ı n d a n m a ğ l u b i y e t e u ğ r a t ı l a r a k g e r i çekilmeye z o r l a n d d a r .
Ç i n o r d u l a r ı n ı n M . S . 33 ye 34 y ı l l a r ı n d a k i s a l d ı r ı l a r ı n d a n birşey elde edi
l e m e d i . B u n a k a r ş d ı k H u n l a r K a o - l i u v e P ' i n g - c h ' e n g ' d a
2 7
k a z a n d ı k l a r ı
zaferlerden sonra, daha da güçlenerek a k ı n ve y a ğ m a l a r ı n ı sıklaştırdılar.
M . S . 30-36 y ı l l a r ı arasında H u n d e v l e t i n i n desteğindeki L u F a n g ' ı n
g i t t i k ç e k u v v e t l e n e r e k K u z e y Çin'de çok sayıda tarafta* t o p l a m a s ı ,
Çin i m p a r a t o r u n u telaşlandırmıştır. B i r ç o k kez b u r a k i b i üzerine o r d u
l a r gönderip saldırmışsa d a H u n l a r m y a r d ı m a gelmeleri ile e n i y i gene
r a l l e r i başarısızlığa u ğ r a y a r a k geri ç e k i l m i ş l e r d i .
M . S . 3 6 y ı l ı n d a n sonra H u n l a r ' ı n Çin'e a k ı n l a r ı n d a b u kez W u
h u a n l a r d a k a t d m ı ş t ı r . Ç i n i m p a r a t o r u b u g ü ç l ü saldırılara k a r ş ı dura
m a y a c a ğ ı n ı anlayınca, s a v u n m a d u r u m u n a geçmiştir. Sınır bölgelerinde
b i r t a k ı m önlemler a l m a y a başlamış, ancak başarılı olamamıştır. B u n u n
sebebi de, daha sonra aşağıda vereceğimiz belgedeki devlet a d a m l a r ı
n ı n k o n u ş m a l a r ı n d a n anlaşılacağı üzere, gerek H u n l a r gerekse W u
h u a n l a r , Çin'le k u r m u ş o l d u k l a r ı y a k ı n i l i ş k i l e r d e n d o l a y ı Ç i n ' i v e sınır
b ö l g e l e r i n i i y i t a n ı m a l a r ı d ı r . Ç i n ' l i b i r k ı s ı m devlet a d a m l a r ı , k u z e y
sınır bölgelerinde e m n i y e t i sağlayabilmeK a m a c ı y l a i m p a r a t o r a b u
y a b a n c ı l a r l a a k r a b a l ı k k u r m a y o l u n a g i d i l m e s i n i ö n e r m i ş l e r d i r . B u
t ü r siyaset, Ç i n ' i n eskiden b e r i u y g u l a m ı ş o l d u ğ u v e z a m a n z a m a n d a
b ü y ü k e t k i s i o l a n b i r y o l d u . K u z e y d e n gelen H u n v e W u h u a n saldırı
l a r ı n a k a r ş ı a l m a n önlemlerle Ç i n ' l i devlet a d a m l a r ı n ı n ö n e r i l e r i H o u
H a n S h u ' d a k i b i r belgede şöyle a n l a t ı l m a k t a d ı r :
" M . S . 3 6 y ı l ı n ı n A r a l ı k ayında, H u n l a r L u F a n g v e W u h u a n ' l a r l a
b i r l i k t e b ü y ü k b i r o r d u ile harekete geçerek, Ç i n ' i n sınır bölgelerine
saldırdılar, i m p a r a t o r s ü v a r i b ü y ü k generali T u M a ' y ı o r d u s u y l a k u
zey sınırında b u l u n a n F e i - h u - t ' a o
2 8
bölgesine göndererek gözetme ve
ateş k u l e l e r i n i o n a r t t ı . Ç i n o r d u l a r ı T a i - c h ü
2 9
" d e n P ' i n g , Ch'eng'a
k a d a r u z a n a n 300 m i l l i k b i r alanda H u n v e W u h u a n l a r l a savaştılar,
ancak o n l a r ı d u r d u r a m a d ı l a r . Ç ü n k ü b u yabancılar Çin'le eskiden k u r
muş o l d u k l a r ı y a k ı n i l i ş k i l e r d e n d o l a y ı sınır b ö l g e l e r i n i n d u r u m u n u
26 Shansi'de Yang-kao hsien'nin kuzey-battsmda bulunan bir yerdir. Bkz. CKKC, s, 774.
27 P'ing-cheng şehri, bugünkü Shanhsi'de Ta-T'ong hsien'nin güneyinde bulunur. Aynı
eser, s. 212.
28 Bugünkü Hopei eyaletinde Lai-yüan hsien'in kuzeyinde bulunan bir geçittir. Aynı
eser, s. 674.
29 Shanhsi'de Yang-kao hisen'nin kuzey-batısındadır. Aynı eser, s. 179.
392 AYŞE ONAT
ç o k i y i b i l i y o r l a r d ı B i r k ı s ı m devlet a d a m l a r ı b u d u r u m d a yapılacak
e n i y i i ş i n b u y a b a n c ı l a r l a a k r a b a l ı k k u r m a k o l d u ğ u n u söylediler. A n
cak b u y o l l a sınır bölgelerinde o l a y l a r ı n önlenebileceğini b e l i r t t i l e r
3 0
. "
Çin'de y a p ı l a n b u a k ı n v e y a ğ m a l a r d a n e n çok zarar gören hiç
şüphesiz sınırlarda o t u r a n h a l k t ı . Ç i n i m p a r a t o r u b u n l a r ı n k o r u n a b i l
mesi i ç i n , b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı Clı'ang-shan
3 1
v e C h ü - j o n g
3 2
g e ç i t l e r i n i n
doğusuna y e r l e ş t i r m i ş t i r
3 3
. B u arada H u n l a r ' ı n sol b ö l ü m ü n ü n Ç i n
içlerine k a d a r gelmeye başlamaları, İ m p a r a t o r u son derece endişelen
d i r d i ğ i n d e n , b i r o r d u s u n u h e m e n He-tao-he
3 4
bölgesine s a v u n m a y a
g ö n d e r m i ş t i r .
B u sıralarda, K u z e y Ç i n ' i h a k i m i y e t i n e a l a n v e güneye d o ğ r u ge
nişlemek i ç i n a k ı n l a r ı n a d e v a m eden L u F a n g , b u a k ı n l a r d a n b i r sonuç
a l a m a y ı n c a askeri g ü c ü n ü k a y b e t m e y e başlamıştı. B u z a y ı f l a m a n ı n
b i r diğer sebebi de, önceleri kendisine destek olmuş Ç i n generalleri ile
anlaşmazlığa düşmesidir. B u generaller L u F a n g ' ı n Çin'e t e s l i m olması
i ç i n b a s k ı y a p ı y o r l a r d ı . Ç ı k a n anlaşmazlıklar, o r d u s u içinde huzursuz
l u k y a r a t m ı ş v e dağılmasına sebep o l m u ş t u r . Y a l n ı z k a l a n L u F a n g ,
H u n m e m l e k e t i n e sığınmıştır. Ç i n r e s m i t a r i h l e r i , o n u Ç i n i m p a r a t o r u
olarak t a n ı m a m ı ş l a r , b i r âsi k a b u l e t m i ş l e r d i r . Z a t e n k e n d i s i H u n h ü
k ü m d a r ı t a r a f ı n d a n Ç i n i m p a r a t o r u y a p ı l m ı ş t ı . L u F a n g ' ı n d a h a sonra
Ç i n i m p a r a t o r u n a t e s l i m o l m a s ı n d a n d a anlaşılıyor k i , b u v e diğer
Ç i n generalleri, önceleri W a n g M a n g ' d a n m e m n u n o l m a d ı k l a r ı i ç i n ,
Ç i n ' i n karışık d u r u m u n u n d e v a m etmesinden y a r a r l a n a r a k i s y a n et
mişler v e H u n l a r ' l a i ş b i r l i ğ i y a p m ı ş l a r d ı r . A m a ç l a r ı g i t t i k ç e k u v v e t
lenmiş o l a n H u n d e v l e t i n i n desteğiyle önce K u z e y Ç i n ' i ellerine geçir
m e k , sonra d a güneye i n m e k t i . A n c a k b u a m a ç l a r ı n ı gerçekleştire
memişler v e k u r t u l u ş u y i n e eski y u r t l a r ı n a dönerek i m p a r a t o r a t â b i
o l m a k t a b u l m u ş l a r d ı r . M . S . 4 0 y ı l ı n d a L u F a n g k a r d e ş l e r i n i Ç i n sara
y ı n a göndererek t e s l i m o l m a k i s t e d i ğ i n i b i l d i r m i ş t i r . İ m p a r a t o r b u
30 HHS'de 37 yılında gösterilen bu olay, TCTC 89, s. 2940'daki belgede 39 yılına konul
muştu!.
31 Ch'ang-shan geçidi, Shanhsi'de Yang-kao hsien'nin kuzey-batısmdadır. Aynı eser,
s. 797.
32 Chü-jong geçidi, Hopei'de Ching-tao Chang-ping hsien'nin kuzey-batısmda bulunur.
Aynı eser, s. 458.
33 imparatorun emriyle kuzeyden gelen akınlardan korunmak üzere Yen-men, Shang-
ku, Tai-chün'de oturan 60.000 kişi, Chü-jong ve Ch'ang-shan geçitlerinin doğusuna yerleştiril
miştir. Bkz. TCTC 43, s. 1385.
34 Shanhsi'de Tai-chün'deki Lu-ch'deng hsien'nin doğusundan çıkan bu nehir, Po Hai'-
yea dökülür. Bkz. CKKC, s. 1098.
H U N L A R I N DOĞUDA SİYASAL Ü S T Ü N L Ü K D Ö N E M İ 393
t e k l i f i m e m n u n i y e t l e karşılamış, o n u T a i k r a h . y a p m ı ş t ı r . A y r ı c a kar
deşlerine de u n v a n ve r ü t b e l e r vermiş, çok sayıda değerli hediyeler
g ö n d e r m i ş t i r . L u F a n g , Ç i n i m p a r a t o r u n a yazdığı b i r m e k t u p t a b u
şekilde m ü k â f a t l a n d ı r ı l d ı ğ ı n d a n d o l a y ı t e ş e k k ü r e t m i ş t i r . L u F a n g ' ı n
biyografyasında b u l u n a n b u m e k t u p t a ş u açıklamalar y e r a l ı r :
" B e n eski H a n i m p a r a t o r l a r ı n d a n çok i y i l i k l e r g ö r m ü ş t ü m . W a n g
M a n g ' ı n t a h t ı zorla ele geçirmesi Ç i n h a l k ı n ı çok ü z m ü ş t ü . B e n d e m e m
l e k e t i m i k u r t a r m a k i ç i n b a t ı d a n Chi'ang'larla, k u z e y d e n H u n l a r l a
i ş b i r l i ğ i y a p a r a k a n l a ş t ı m . H u n h ü k ü m d a r ı Ç i n ' i n i y i l i ğ i n i istediğin
den, b e n i i m p a r a t o r y a p t ı . H a l b u k i benim. Ç i n i m p a r a t o r u o l m a k i ç i n
h e r h a n g i b i r i h t i r a s ı m y o k t u . B u d u r u m d a siz b e n i cezalandıracağınız
yerde m ü k â f a t l a n d ı r d ı n ı z . B u n d a n d o l a y ı size teşekkür b o r ç l u y u m
3 5
. "
B u arada H u n h ü k ü m d a r ı n ı n L u F a n g ' ı n Çin'e t e s l i m o l d u ğ u n d a n
v e İ m p a r a t o r l a yazıştığından h a b e r i o l m a m ı ş t ı . Çin'den değerli hediye
ler a l m a k i ç i n L u F a n g ' ı i m p a r a t o r a t e s l i m e t m e y i p l â n l a m ı ş t ı . Eğer
b u p l â n ı gerçekleşseydi, h e m y ü k l ü b i r m ü k â f a t alacak h e m d e a r t ı k
işine y a r a m a d ı ğ ı n a i n a n a n L u F a n g ' d a n k u r t u l a c a k t ı
3 6
. F a k a t L u
F a n g ' ı n k e n d i isteği ile t e s l i m olması, b u , p l â n ı n ı b o z m u ş t u r . B u olay
d a n sonra, h e m Ç i n i m p a r a t o r u n a , h e m d e L u Fang'a k a r ş ı b ü y ü k b i r
d ü ş m a n l ı k d u y m a y a başlayan H u n h ü k ü m d a r ı Çin'e a k ı n l a r ı n ı sıklaş
t ı r m ı ş t ı r .
L u F a n g ise y ü k s e k b i r m e v k i ' e g e t i r i l m i ş v e refaha k a v u ş m u ş o l
masına r a ğ m e n b ü y ü k b i r h u z u r s u z l u k d u y m a k t a y d ı . Çin i m p a r a t o
r u n d a n almış o l d u ğ u i k i n c i b i r m e k t u p t a n sonra b u h u z u r s u z l u ğ u git
t i k ç e a r t m ı ş t ı r , İ m p a r a t o r , soğuk b i r dille, o n u n Ç i n sarayına gelmesini
i s t i y o r d u . H a y a t ı n ı n tehlikede o l d u ğ u n u zannederek endişeye k a p d a n
L u F a n g , M . S . 4 2 y ı l ı n d a y e n i d e n i s y a n ederek H u n l a r ' d a n y a r d ı m is
t e m i ş t i r . Yüzlerce k i ş i l i k b i r H u n b i r l i ğ i o n u karşılayarak H u n m e m
leketine g e t i r m i ş t i r . G e r i k a l a n ö m r ü n ü H u n t o p r a k l a r ı n d a geçiren
L u F a n g ' ı H u n i m p a r a t o r u geri gönderme teşebbüsünde b u l u n m a m ı ş
t ı r . B u t a r i h t e n i t i b a r e n L u F a n g a r t ı k Ç i n d e v l e t i i ç i n b i r t e h l i k e ol
m a k t a n çıkmıştır. D i ğ e r t a r a f t a n , H u n - Ç i n i l i ş k i l e r i n d e ise barış y ö
n ü n d e n h e r h a n g i b i r gelişme g ö r ü l e m e m i ş t i r . Aksine, M . S . 44 ve 45
y u l a r ı n d a n Ç i n sınırlarında b ü y ü k t a h r i b a t l a r a y o l açan H u n a k ı n l a r ı ,
Shanhsi, Shenhsi ve K a n s u bölgelerinde t e h l i k e l e r y a r a t m ı ş l a r d ı r
3 7
.
35 Bu mektup 40 yılında teslim olduktan sonra yazılmıştır. Bkz. HHS 12, s. 507.
36 HHS 89, s. 2940; TCTC 43, s. 1389.
37 MS. 44 yılında Hunlar, Shanhsi'de Shang-tarıg'ı, Kansu'da Tien-shueri yağmala
yarak Shenhsi'deki Fu-fong şehrine kadar gelmişlerdir.
394 AYŞE ONAT
H u n devletinin bu güçlü durumları hükümdarları Yü'nün M.S. 46 yı
lında ölümüne kadar devam, etmiş ve bu tarihten itibaren H u n prens
leri arasında ayrılıklar doğmuş ve taht mücadeleleri başlamıştır. Bu
mücadelelerin yanında, Ortaasya Türk devletlerinin yıkılmalarında
önemli bir etken olan kuraklığın da çıkması, Hunlarm parçalanmasını
hızlandırmıştır.
Sonuç:
M.S. 1. yüzyılda güçlenmiş olan bu H u n devleti, görüleceği gibi
uzun zaman yaşayamamış olmasına rağmen, Çin için büyük bir teh
like teşkil etmişti. H u n devletinin kuvvetlenmesine hiç şüphe yok k i ,
Çin'de Wang Mang ve Kuang-wu dönemlerindeki karışıklıklar sebep
olmuştur. Doğudaki bu Hun devletinin büyüyebilmesine engel olacak
tek güç Çin devleti idi. Waııg Mang dönemine kadar i y i ilişkiler içinde
bulundukları Çin ile bu devirde anlaşmazlıklara düşmüşler ve Wang
Mang'ın ölümü ile her i k i devlet arasında savaşlar başlamıştır. Başa
geçen yeni Çin imparatoru isyan ve karışıklıklarla uğraşırken, H u n
hükümdarı bu durumdan faydalanmasını bilmiştir. Önce Kuzey Çin'
de hakimiyet kurmaya çalışan Lu Fang ile anlaşmış ve onu Çin İmpa
ratoru ilan etmiştir. Kendini Mete gibi ünlü gören bu H u n hüküm
darı, Çin'in iç işlerine karışmaya hakkı olduğuna inandığından, bu şe
kilde davrandığı, belgelerde verilen bir mektuptan anlaşılmaktadır.
Daha sonra bir kısım Çinli generalleri de bu ittifaka çekmeyi başaran
H u n hükümdarı, Çin'e saldırıya geçmiştir, i l k saldırıda altı Çin şehrini
ele geçirmiştir. Çin ordusu henüz kuvvetlenemediğinden ve memleket
içinde sükunet sağlanamadığından, H u n akınları durdurulamamıştır.
Çin imparatorunun H u n Devletine elçi göndererek anlaşma yapmak
istemesi bu durumu açıkça belirten kesin bir delildir. Barış teklifinin
başarılı olamaması üzerine Çin, gittikçe sıklaşan ve durdurulması güç
olan bu akınlara karşı birtakım savunma tedbirleri almış, ancak belge
lerden anlaşılacağı gibi, bu tedbirlerin bir yararı olmamıştır. Hatta
kaynaklar, sınır bölgelerinde yaşayan 60.000 kadar Çinlinin korun
mak üzere başka yerlen yerleştirilmiş olduklarını da ilâve etmektedir
ler. Çin bütün bu önlemlerin yanı sıra, Hunlarla akrabalık kurma
gibi eski bir politikayı izleme girişiminde de bulunmuştur. Çin devlet
adamları tarafından ileri sürülen bu teklifin ne dereceye kadar uygu
lanabildiği, bu dönem kaynaklarında açıklık kazanmamıştır. Halbuki
bu tür siyasetin eskiden çok etkili bir rol oynadığı bilinmektedir.
H U N L A R I N DOĞUDA SİYASAL ÜSTÜNLÜK D Ö N E M İ 395
Hunlar'ın bu şekilde güçlü bir devlet durumunda iken, birden
bire ve kısa bir zaman içinde sarsılarak ikiye ayrılmalarıda bir çok iç
ve dış etkenler neden olmuştur. M.S. 46 yılında H u n hükümdarının
ölümü üzerine çıkan taht kavgaları, büyük bir kuraklığın meydana
gelmesi, Çin'de siyasal bütünlüğün sağlanması ve devletin kuvvetlen
mesi, Doğudan Proto-Moğul Wu Huanlann baskılarını artırmaları
gibi sebeplerden dolayı Hunlar, bir daha tek bir İmparatorluk halinde
birleşememek üzere yeniden ikiye ayrılmak zorunda kalmışlardı.
Hakimiyetleri kısa süren ve tarihleri ile ilgili belgelerin oldukça
az olduğu bu H u n Devleti, Doğuda başarılı olmasına rağmen, aynı
başarıyı Doğu Türkistan'da gösterememiştir. Bu bakımdan kendisin
den i k i yüz y ı l önce kurulan Büyük H u n İmparatorluğu'nun ihtişamına
da kavuşamamışlardır.
Dostları ilə paylaş: |