Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə

 ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ                                                              5
2.5. Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadənin layiq  
görüldüyü orden və medallar .............................................182
2.5.1. Dövlət ordenləri:  .....................................................182
2.5.2. Dini İdarələrin ordenləri ...........................................185
2.5.3. Dövlət Medalları ......................................................186
2.5.4 Dini İdarələrin Medalları ...........................................188
2.5.5. Beynəlxalq Təşkilatların orden və medalları ...........189
2.6. Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə tərəfindən  
“Şeyxülislam ordeni” ilə təltif edilənlər .............................191
III FƏSİL 
ŞEYXÜLİSLAM HACI ALLAHŞÜKÜR PAŞADƏNİN 
RƏHBƏRLİK ETDİYİ QMİ-NİN FƏALİYYƏTİ .........194
3.1. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin qanunları  
və nizamnaməsi ..................................................................194
3.1.1. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Qanunları .............194
3.1.2. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Nizamnaməsi .......209
3.2. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin nəzdində fəaliyyət 
göstərən elmi kitabxana ......................................................224
3.2.1. Əski (qədim) kitablar və onların müəllifləri .............225
3.2.2. Yeni kitablar və onların müəllifləri ...........................253
3.3. Bakı İslam Universiteti ...............................................266
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT ...............................269

---

6                                                                                         ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: 
ÖN SÖZ
XX  əsrin  90-cı  illərinin  əvvəlində  Azərbaycan  öz  dövlət 
müs  təqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra ölkədə mənəvi də-
yər lərin təbliğinə, ruhanilik və şeyxülislamlıq təsisatının, elə cə 
də Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin tarixinə olan maraq ye nidən 
artmağa başladı.
Şeyxülislamlıq  institutunun  yaranma  tarixinin  kökləri  çox 
qə  dimlərə gedir və təqribən min illik bir dövrü əhatə edir. Şey-
xülislam – İslam rəhbəri və ya ağsaqqalı mənasını özündə ehtiva 
edir. Məşhur lüğət alimlərindən olan Rağib əl-İsfəhani Qurani-
Kərimdə şeyx sözünün yaşlı insan, müdrik ağsaqqal, təcrübəli 
başçı  mənalarını  ifadə  etdiyini  göstərir  və  dediklərini  sübuta 
ye tirmək məqsədilə aşağıdakı ayələri misal gətirir: “Onun çox 
qo ca bir atası vardır” (“Yusif” surəsi, ayə 78), “Atamız ixtiyar 
bir qocadır” (“Qəsəs” surəsi, ayə 23). əl-İsfəhani da ha sonra əla-
və edir ki, şeyxülislam sözünün başqa mənaları da vardır və bu 
ad xüsusən elmli, həyat təcrübəsi sayəsində müdriklik qazanmış 
şəxsiyyətlərə şamil edilir.
İslam dini yeni yaranan dövrlərdə tayfa və nəsil başçıla rı  na 
aid edilən şeyx ifadəsi İslamın bərqərarından sonra daha də  rin 
bi liyə malik olanlara, ilahiyyat sahəsində böyük nüfuz sa hib lə-
rinə, sufi təriqətinin başçılarına şamil olunmağa baş landı. Artıq 
X əsrdən etibarən bu məfhum bir qədər də tək milləşdi. Belə ki, 
şəhər,  ölkə,  dövlət  və  bölgə  miqyasında  müsəlman  icmasının 
mə nəvi rəhbərinə şeyxülislam deyə mü raciət edilirdi.
İslam dininin inkişafı və geniş əraziləri əhatə etməsi şey   -
xül islamlıq təsisatlarının yaradılmasını zəruri etdi. Bu tə si sat da 
çətin və ziddiyyətli fiqh problemləri, o cümlədən İslam hökmləri, 
şəriət qaydaları ilə bağlı məsələlər həll edilir, cəmiyyət üçün əhə-
miyyət kəsb edən bir çox önəmli tədbirlər şey xülislamın xeyir-

---

 ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ                                                              7
duası ilə həyata keçirilirdi. Şeyxülislam cə miyyətin həyatında 
mü hüm rol oynayır, insanlar arasında münasibətlərin ədalətli şə-
kildə tənzimlənməsində təsirli amil kimi çıxış edirdi. Elə buna 
görədir ki, Misir və Suriya məmlükləri dövründə şeyxülislamlar 
dövlət strukturlarında bö yük nüfuz sahibi sayılırdılar.
Müsəlmanlar  arasında  yüksək  məqam  sahibi  olmaq  üçün 
şey xülislam dini sahədə dərin bilik, savad və erudisiyaya, həm-
çinin möminlər arasında güclü nüfuz, hörmət və ehtirama sahib 
olmalı idi. Habelə, şeyxülislamı digər din xadimlərindən fərq-
lən dirən əsas xüsusiyyət öz biliyini Allaha, Vətənə və xalqa xid-
mət naminə tətbiq etməsi sayılırdı.
XIV - XV əsrlərdə şeyxülislam müstəqil bir şəxs idi, yəni 
bu və ya digər məsələni həll edərkən heç kəsdən asılı olmaya-
raq müc təhid kimi şərbəst şəkildə fikir yürüdür, yalnız Quran 
və şəriət hökmlərindən çıxış edir, qərəz güdmədən ümumi işin, 
əmin-amanlığın və ictimai sabitliyin xeyrinə hökm çıxarırdı.
XVI əsrdə Osmanlı sultanlarının - Sultan Səlim və Sultan 
Sü   leyman  Qanuninin  hakimiyyətləri  dövründə  şeyxülislamlar 
döv lət idarəçiliyində və qanunların tənzimlənməsində daha bö-
yük rol oynamağa başladılar.
Orta əsrlərdə Azərbaycanda da şeyxülislamlıq institutu mü-
hüm rol oynamışdır. Belə ki, Təbriz və Dərbəndin şeyxülislam-
ları mötəbər, hörmətli din xadimləri sayılır, molla, qazı və ha-
cib lərə göstərişlər verirdilər.
Məlum olduğu kimi, çar Rusiyası XIX əsrin 60-cı illərinin 
or ta la rına qədər bütün Qafqazı, 60 - 80-ci illərdə isə Qazaxıs-
tan və Or ta Asiyanı işğal etdi. Qafqazda şeyxülislamlıq təsisatı 
fəa liyyət gös tərdiyi halda, Orta Asiya və Qazaxıstanda bu qu-
rum öz mövqeyini qoruya bilmədi. Çarizmin Qafqazı işğal et-
mək  siyasəti  torpaqların  ilhaqı  və  yerli  idarəçiliyin  ləğv  edil-
məsi ilə bitmədi. Buna görə də Rusiya imperiyası Qafqazda öz 
qayda-qanunlarını bərqərar etmək, xristianlı ğı yaymaq, bölgədə 
İslamın oynadığı mühüm rolu mümkün qə dər məhdudlaşdırmaq 
siyasəti yürüdürdü. Lakin Qafqazın hər yerində bu siyasət ciddi 
müqavimətlə qarşılandı, xristian Rusiyasına qarşı cihada çağı-

---