ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 9
Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi yaranmasından
keçən qısa vaxtda müsəlman əhalinin maraqlarını təmin edən
xeyli iş gördü. Çarizm bunu hiss edən kimi İslamda məzhəb
ayrı-seçkiliyini qabartmaq üçün 1832-ci ildə Tiflisdə Qafqazın
müftisi vəzifəsini təsis etdi və Kazan tatarı Tacuddin Mustafin
Qafqaza ilk müfti təyin edildi. Lakin bölgənin müsəlman əhalisi
arasında etibar qazana bilmədiyi üçün 1842-ci ildə onu görkəmli
Azərbaycan şairi
Molla Vəli Vidadinin oğlu,
dərin dini bilik sa-
hibi, Qazax müftisi Osman Əfəndi Vəlizadə əvəz etdi.
XIX əsrin 30-cu illərində Tiflisdə Qafqaz müsəlmanlarının
iki idarəsi –şeyxülislamın başçılıq etdiyi şiə və müftinin rəhbərlik
et diyi sünni ruhani idarələri fəaliyyətə başladı. İdarələrdən hər
bi rinin tərkibi on nəfərdən ibarət idi. Hər bir idarəyə hüquqi cə-
hətdən dörd məclis – Tiflis, İrəvan, Yelizavetpol (Gəncə) və Ba-
kı məc lisləri tabe idi. Şiə idarəsinin 20, sünni idarəsinin isə 16
qazı sı var idi.
Şeyxülislamlıq və müftilik təsisatları İslamın təbliği, dini
elm lərin və dini təhsilin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı olduqca
fəal iş aparırdı. Şərq tarixi və ədəbiyyatının, İslam elmlərinin
gö zəl bilicisi və iyirmiyə qədər əsərin müəllifi olan Şeyxülis-
lam Əb düs səlam Axundzadə təhsildə mütərəqqi meyllərin inki-
şafına düz gün istiqamət verir, Qori Müəllimlər Seminariyası-
na istedad lı gənclərin cəlb olunmasına çalışır, onlara hərtərəfli
yardım gös tərirdi. Onun dilçiliyə, peyğəmbərliyin tarixinə dair
həsr edilmiş, İslam ehkamlarının şərhi ilə bağlı əsərləri maraqla
oxunurdu.
Şeyxülislam Məhəmmədhəsən Mövlazadə Şəkəvinin əsər-
lə ri, Müfti Hüseyn Qayıbzadənin risalələri, digər ilahiyyatçı və
ru ha nilərin qələmə aldıqları bu gün də İslam tarixinə dair mü-
hüm qaynaq kimi istifadə olunur.
XX əsrin əvvəllərində şeyxülislamlar Qafqazda getdikcə
güc lənməkdə olan dini missionerliyə, qeyri-ənənəvi əqidə və
cə rəyanların yayılmasına qarşı fəal mübarizə aparır, təkallahlıq
mövqeyindən çıxış edərək bir sıra təriqətçilərin təlimlərinin
dağıdıcı mahiyyətini ifşa edirdilər. Beləliklə də təhsil, ailə və