Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə



Yüklə 3,68 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/83
tarix11.07.2018
ölçüsü3,68 Mb.
#55002
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   83

8                                                                                         ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: 
rışlar eşidilməyə başlandı. Rus işğalı na qarşı çıxış edən başlıca 
qüv və məhz cəmiyyətin savadlı və mü  təşəkkil hissəsini təş kil 
edən  müsəlman  ruhaniləri  oldu.  Azər  baycanın  əksər  böl gə-
lə rində, o cümlədən, Lənkəran, Şu şa, Quba və Nuxada rus iş-
ğalına və İslam dininə qarşı həyata ke   çi rilən zorakılığa etiraz 
əlaməti olaraq üsyanlar baş verdi. Elə bu səbəbdən də çarizm 
müsəlman ruhanilərin gücü ilə he sab   laş maq, cəmiyyətin əxlaqi 
məsələləri və məişətinə ciddi tə sir göstərə bilən, müstəqil so-
sial-siyasi  qüvvə  olan  bu  xüsusi  züm rə yə  olan  münasibətdə 
və  onlara  yönəlik  yeritdiyi  siyasi  xət də  də yişikliklər  etmək 
məcburiyyətində qaldı. 
Çarizm İslam dini və müsəlman ruhaniləri ilə bağlı siyasətini 
eh tiyatla həyata keçirməyə başladı. Bununla da mütləqiyyət üsul-
idarəsi  İslamın  nüfuz  dairəsini  məhdudlaşdırmaq,  xristianlı ğı 
müsəlmanların  yaşadığı  ərazilərdə  yaymaq,  müsəlman  ru ha-
nilərə məqsədyönlü şəkildə təzyiqlər göstərərək dini-siyasi fəal-
lıqlarını  neytrallaşdırmaq  və  onlarla  əməkdaşlıq  əlaqəsinə  gi-
rərək nüfuzlarından imperiyanın mənafeyi na mi nə faydalanmaq 
istəyirdi. Buna görə də çarizm Qafqaz da İslam və müsəlman ru-
haniliyinin nüfuzu ilə barışmaq məcburiyyətində qalaraq 1823-
cü ildə Zaqafqaziya Mü səl manları Ruhani İdarəsini təşkil etdi.
Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin təşkili və şey-
xülislam vəzifəsinin təsis edilməsi Qafqaz üçün yeni və böyük 
hadisə  idi.  Belə  ki, Azərbaycanın  ayrı-ayrı  bölgələrində  uzun 
illər boyu şeyxülislamlar fəaliyyət göstərmişdirlər. Lakin həm 
dindar əhali, həm də dövlət tərəfindən qəbul edilən bu şey xül-
islamların adları tarixə düşməmişdir. Məhz bu baxımdan mü-
təşəkkil,  mər kəzləşdirilmiş  dini  qurum  olan  Zaqafqaziya  Mü-
səlmanları Ru  hani İdarəsi və şeyxülislamlıq təsisatının yaranma 
tarixi 1823-cü ildən hesablanmalıdır. Həmin tarixdən etibarən 
Qafqazın bütün şeyxülislamları Azərbaycandan olmuşdur.
Məhəmmədəli  Hüseynzadə  ilk  şeyxülislam  kimi  fəaliy yə-
ti  dövründə  Qafqazın  müsəlman  ruha ni lə ri nin  mü tə şək kil li y-
ini təmin etdi, bölgə müsəlmanlarının dini iş lə rinin tən zim lən-
məsində xüsusi rol oynadı. 


 ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ                                                              9
Zaqafqaziya  Müsəlmanları  Ruhani  İdarəsi  yaranmasından 
keçən  qısa  vaxtda  müsəlman  əhalinin  maraqlarını  təmin  edən 
xeyli  iş  gördü.  Çarizm  bunu  hiss  edən  kimi  İslamda  məzhəb 
ayrı-seçkiliyini qabartmaq üçün 1832-ci ildə Tiflisdə Qafqazın 
müftisi vəzifəsini təsis etdi və Kazan tatarı Tacuddin Mustafin 
Qafqaza ilk müfti təyin edildi. Lakin bölgənin müsəlman əhalisi 
arasında etibar qazana bilmədiyi üçün 1842-ci ildə onu görkəmli 
Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadinin oğlu, dərin dini bilik sa-
hibi, Qazax müftisi Osman Əfəndi Vəlizadə əvəz etdi.
XIX əsrin 30-cu illərində Tiflisdə Qafqaz müsəlmanlarının 
iki idarəsi –şeyxülislamın başçılıq etdiyi şiə və müftinin rəhbərlik 
et diyi sünni ruhani idarələri fəaliyyətə başladı. İdarələrdən hər 
bi rinin tərkibi on nəfərdən ibarət idi. Hər bir idarəyə hüquqi cə-
hətdən dörd məclis – Tiflis, İrəvan, Yelizavetpol (Gəncə) və Ba-
kı məc lisləri tabe idi. Şiə idarəsinin 20, sünni idarəsinin isə 16 
qazı sı var idi.
Şeyxülislamlıq  və  müftilik  təsisatları  İslamın  təbliği,  dini 
elm   lərin  və  dini  təhsilin  inkişaf  etdirilməsi  ilə  bağlı  olduqca 
fəal iş aparırdı. Şərq tarixi və ədəbiyyatının, İslam elmlərinin 
gö  zəl bilicisi və iyirmiyə qədər əsərin müəllifi olan Şeyxülis-
lam Əb düs səlam Axundzadə təhsildə mütərəqqi meyllərin inki-
şafına  düz gün  istiqamət  verir,  Qori  Müəllimlər  Seminariyası-
na istedad lı gənclərin cəlb olunmasına çalışır, onlara hərtərəfli 
yardım gös tərirdi. Onun dilçiliyə, peyğəmbərliyin tarixinə dair 
həsr edilmiş, İslam ehkamlarının şərhi ilə bağlı əsərləri maraqla 
oxunurdu. 
Şeyxülislam Məhəmmədhəsən Mövlazadə Şəkəvinin əsər-
lə ri, Müfti Hüseyn Qayıbzadənin risalələri, digər ilahiyyatçı və 
ru ha nilərin qələmə aldıqları bu gün də İslam tarixinə dair mü-
hüm qaynaq kimi istifadə olunur.
XX  əsrin  əvvəllərində  şeyxülislamlar  Qafqazda  getdikcə 
güc lənməkdə  olan  dini  missionerliyə,  qeyri-ənənəvi  əqidə  və 
cə rəyanların yayılmasına qarşı fəal mübarizə aparır, təkallahlıq 
mövqeyindən  çıxış  edərək  bir  sıra  təriqətçilərin  təlimlərinin 
dağıdıcı mahiyyətini ifşa edirdilər. Beləliklə də təhsil, ailə və 


10                                                                                         ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: 
məişət  məsələləri  bütövlükdə  Qafqazın  müsəlman  ruhaniləri 
tərəfindən tənzimlənir, müxtəlif toplantılarda müzakirə edilir və 
birgə rəy çıxarılırdı.
Şeyxülislamlığın  keçdiyi  yol  heç  də  asan  olmamış,  çətin-
lik lər lə, ağrı-acılarla müşayiət olunmuşdur. Lakin çəkilən əzab-
əziyyət şeyxülislamları tutduqları yoldan döndərə bilməmiş, bu 
ali dini rəhbərlər qarşılarına çıxan bütün çətinlikləri Allahın sına-
ğı kimi qəbul etmiş və bu imtahandan üzüağ çıxmağa çalışmışlar.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut 
et dikdən sonra Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi 20 ildən ar-
tıq bir müddət ərzində (1920 - 1944) bağlanaraq faktiki fəaliyyət 
göstərmək  imkanından  məhrum  edilmiş,  müsəlman  ruhanilər 
ağlasığmaz təqib və məhrumiyyətlərə məruz qalmış, həbs edil-
miş, sürgünlərə göndərilmişdir. Məscidlər anbar və müəssisələrə 
çevrilmiş, müqəddəs kitablar yandırılmış, dini hər vəchlə unut-
durmaq, insanları dini köklərindən ayrı salmaq yönündə ciddi-
cəhdlə səy göstərilmişdir. Lakin bütün məhrumiyyətlərə baxma-
yaraq ruhanilərimiz cəmiyyətdəki mövqelərini itirməmiş, mü tə-
şəkkilliklərini qoruyub saxlaya bilmiş, insanların dini həyatına 
rəhbərlik etmişlər.
Bu gün Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi bütün dünya dövlətləri, 
dini  mərkəzlər,  nüfuzlu  beynəlxalq  təşkilatlar  tərəfindən  tanı-
nır, fəaliyyətinə yüksək qiymət verilir. Qafqaz müsəlmanlarının 
səsi  ən  mötəbər  beynəlxalq  məclislərdən,  təşkilatlardan  gəlir. 
Bunların sırasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və YUNESKO-
nun,  İslam  Konfransı  Təşkilatı  (İslam  Əməkdaşlıq  Təşkilatı) 
və “Vicdana Çağırış” Fondunun, həmçinin Ümumdünya Xalq 
İslam  Rəhbərliyi  və  digər  qurumların  adlarını  çəkmək  olar. 
2010-cu ilin aprelində Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi Moskva və 
Ümumrusiya  Patriarxı  Kirillə  birlikdə  dünya  dini  liderlərinin 
Bakı Sammitinin təşkil olun ması və keçirilməsini bilavasitə ger-
çəkləşdirmişdir. Bakı Sam mitində 33 ölkənin 300-dən çox din 
xadimi iştirak etmişdir.
Bütün Qafqazın XII Şeyxülislamı Allahşükür Paşazadə geniş 
dünyagörüşünə və dərin zəkaya malik olan şəx siyyətlərdəndir. 


Yüklə 3,68 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   83




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə