ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 17
maneə və sədlərə, sovet dö nəmində ciddi qadağalara baxmayaraq
belə məsələlərə öz kons truktiv münasibətini bildirməkdən, qəti
etiraz və ittihamlar la çıxış etməkdən heç zaman çəkinməmişdir.
Şeyxülislam, xüsusilə son dövrlərdə Avropa xristian mərkəzçiliyi
ideyaları ruhunda tərbiyə olunmuş insanların çox vaxt Şərqin
mənəvi dəyər və ənənələrinə göz yumaraq İslam haqqında yan-
lış təsəvvürlər yaratmalarına, məharətlə yalan uydurmalarına
qarşı qətiyyətlə mübarizə aparanların önündə gedir.
Tədqiqat işində Şeyxülislam Allahşükür Paşazadənin elmi
və ictimai fəaliyyətinin əsas məqamlarını, vacib istiqamətlərini
mü əyyən etməyi və ətraflı araşdırmağı qarşıya məqsəd qoymu-
şuq. Dini və elmi baxımdan alim, fundamental tədqiqatlar mü-
əl lifi, elmin və dinin təbliğinin himayədarı, Qafqazın XII Şey -
xül islamı Hacı Allahşükür Paşazadənin çoxşaxəli, dərin məz-
munlu yaradıcılığı, Azərbaycan elminə verdiyi dəyərli töh fələr
barədə məlumat vermək, habelə onun Azərbaycan döv lət çiliyi
naminə əhəmiyyətli ictimai fəaliyyətinin mühüm mə qam larını
əks etdirmək, diqqətə çatdırmaq qayəsi bizi bu təd qiqata cəlb
et mişdir.
Hacı Fuad Nurullah
QMI-nin sədr müavini,
BIU-nun islamşünaslıq fakültəsinin dekanı
18 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI:
I FƏSİL
ŞEYXÜLİSLAMLIQ MƏQAMI VƏ
AZƏRBAYCANDA ŞEYXÜLİSLAMLIQ
1.1. Şeyxülislamlıq anlayışı və İslam dünyasında
şeyxülislamlığın yeri
Şeyxülislamlıq dərəcəsi tarixən müsəlman dünyasında bö-
yük məqam sayılmışdır. “İslamın şeyxi”, “müsəlmanların ağsaq-
qalı”, “müsəlmanların başçısı” mənalarını verən “şeyxülis lam”
ləqəbini tanınmış fiqh alimləri, məşhur sufi mürşidləri daşımış-
lar.
Hərfi mənada “şeyx” - qoca, “şeyxülislam” - “İslamın qoca-
sı (müəllimi)”, “dini rəhbər” deməkdir.
4
Misir və Suriya məm-
lükləri dövründə ən mötəbər müftilərə “şeyxülislam” deyilmişdir.
Səfəvilər dövlətində şeyxülislam şah tərəfindən təyin edilən baş
qazılardan biri olmuşdur. Bir vaxtlar İstanbul müftisi də şeyxü-
lislam adlanmışdır. Osmanlılar dövründə (XVI əsrdən XX əsrin
əv vəllərinə qədər) şeyxülislamın məqamı o qədər yüksəlmiş,
nü fuzu o dərəcədə güclənmişdir ki, o, nəinki ali səlahiyyətli din
xadimi, din alimlərinin başçısı, həm də ən mötəbər dövlət adam-
larından biri sayılmışdır. Sarayda ən böyük mərasimlərə şeyxül-
islam rəhbərlik etmiş, sultanın dəfnini o, keçirmiş, vəliəhddən
əh di o, almış və onu taxta o, əyləşdirmiş, qazıları o, təyin etmiş-
dir. Xilafət ləğv edildikdən və Türkiyə Cümhuriyyəti qurulduq-
dan sonra bu ölkədə şeyxülislamlıq məqamı da ləğv edilmişdir.
4
Hüseynqulu Məmmədli. Qafqazda İslam və şeyxülislamlar. səh. 68.
ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 19
La kin bir sıra müsəlman ölkələrində, o cümlədən Qafqaz böl gə-
sində bu ali məqam dəyişikliklərlə indiyədək qalmaqdadır.
Şeyxülislamlıq adı müsəlman ölkələrində XI əsrdən eti ba-
rən işlədilir. Bu, şəriət hüququ ilahiyyatçılarına və ali ruhani
xa dimlərə verilən fəxri tituldur. Bu ad əsasən fəqihlərə şamil
edi lirdi.
“Fiqh” ərəb sözü olub, mənası “bilmək”, “başa düşmək” de-
məkdir. “Füqəha” isə müsəlman hüququnu bilənlərə, fiqh elmi-
nin bilicisinə deyilir. Fiqh məsələlərinin həlli ilə məşğul olan,
fiqhdən dərs deyən və ya sadəcə, bu sahədə müvafiq təhsil alan
və fiqh baxımından cəmiyyətin müxtəlif məsələləri barəsində
mühakimələr yürüdən şəxsə fəqih deyilir. Fəqihin dini təlimə
rəhbərlik etmək hüququ olduğu üçün bu sahədə rəhbər vəzifəni
aparan şəxsə şeyxülislam rütbəsi verilir. Əvvəllər bu rütbə əsasən
dövlət başçılarının məsləhəti, zəmanəti ilə din rəhbərlərinə
verilərdi. Son illərdə isə şeyxülislam həmin rütbəyə seçki üsulu
ilə mötəbər məclislərdə seçilir.
XIX əsrin əvvəllərindən Zaqafqaziya ölkələrində işlədilən
bu ad rus imperatoru tərəfindən şiə icmasının başçısına veri-
lirdi. Türkmənçay müqaviləsindən sonra Azərbaycanın şimal
hissəsini öz təsir dairəsinə alan çar Rusiyası Qafqazda dini
məsələləri nəzarətində saxlamaq üçün 1823-cü ildə başçı kimi
şiə təriqətinə şeyxülislam, 1832-ci ildə isə sünni təriqətinə müfti
vəzifələrini təsis etdi. Həm şeyxülislam, həm də müfti 1872-ci
ilə qədər ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərir, dini məsələləri tən-
zimləyən fətvalar verirdilər. Buna görə də ilk Şeyxülislam Mə-
həmmədəli Hüseynzadə şeyxülislamlıq vəzifəsini əldə etsə də
Qafqazda dini məsələlərə tam rəhbərlik edə bilmirdi.
İslam nöqteyi-nəzərindən müctəhidlik şeyxülislamlıqdan
daha yüksək vəzifə sayılsa da o dövrdə baş verən siyasi ha di-
sələri nəzərə alan çar Rusiyası şeyxülislamın müctəhidə ta be-
çiliyinə icazə vermirdi. Buna görə də dini hökmlərin izahında
fərqli mövqelər ortaya çıxanda bu vəzifə daşıyıcıları arasında
müx təlif ixtilaflar yaranırdı. Müctəhid Ağa Şeyx Əli ilə Şeyxül-
islam Məhəmmədəli Hüseynzadə arasındakı ixtilafın getdikcə
20 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI:
kəskinləşməsi çar Rusiyasına sərf etmədiyi üçün çarın fərmanı
ilə müctəhidlik ləğv edildi və belə bir vəzifəni daşıyan şəxsin
Qafqaz müsəlmanları içərisində fəaliyyəti rəsmən qadağan edil-
di. Beləliklə, Şeyxülislam Məhəmmədəli Hüseynzadə Qafqazda
dini məsələlərin həllində tam sərbəstlik və şəriksiz hakimiyyət
əldə etdi. Təkcə dini məsələlərə baxmaqla kifayətlənməyən
Şey xülislam Məhəmmədəli Hüseynzadə, eyni zamanda dövlət
mə muru funksiyalarını da yerinə yetirirdi.
XX əsrin əvvəllərində, yəni 1918-1920-ci illərdə yaradılan
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində “Məşixət-i İslamiyyə” İda-
rəsinin başçısı “şeyxülislam” adlanırdı. Həmçinin, şeyxülislam
1921-ci ildən 1991-ci ilə qədər keçmiş SSRİ-də Zaqafqaziya
Mü səlmanları Ruhani İdarəsinin, 1991-ci ildən bu günə qədər
Azərbaycan Respublikasında Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin
(QMİ) başçısına verilən addır.
5
XIX əsrin əvvəllərində, 1823-cü ildə təsis edilən Zaqafqa-
zi ya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin iqamətgahı Tiflisdə yer-
lə şirdi. Təqribən yüz il beləcə davam edən şeyxülislamlığın
iqa mətgahı XX əsrin əvvəllərində, 1921-ci ildə Azərbaycanın
pay taxtı Bakıya köçürülmüşdür. 1930-1944-cü illər arasında
şey xülislamlığın fəaliyyəti tamamilə dayandırılsa da 1944-cü il-
də bərpa edilmiş və bu gün də davam edir.
1980-ci ildə şeyxülislamlıq məqamına Hacı Allahşükür
Hüm mət oğlu Paşazadə seçildi. Onun dövründə şeyxülislamlıq
for ma və məzmunca dəyişikliyə uğramış, təkamül etmiş, fəal,
tə s irli, nüfuzlu və mütəhərrik bir dini quruma çevrilmişdir.
Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə Qafqazın şiə mü-
səl manlarının birbaşa dini rəhbəri hesab olunur. Ərazinin sünni
mü səlmanlarına isə onun birinci müavini – Müfti Hacı Salman
Mu sayev rəhbərlik edir.
5
Həmin mənbə
Dostları ilə paylaş: |