Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: niliyin nüfuzunu məhdudlaşdırmaqdan ötrü irəli sürülən həmin layihənin müəllifi Leqkobıtov aşağıda sadalanan şərtləri zəruri sayırdı: 1. İstisnasız olaraq ruhani idarəsi tərəfindən layiqli, etibarlı və lazım olan sayda ruhanilərin təyin edilməsi; 2. Hökumətin mənafeyinə uyğun ruhani təhsilinin verilməsi; 3. Dini təhsil və ruhani dərəcələri almaqdan ötrü özbaşına olaraq İrana və Türkiyəyə edilən səfərlərin qadağan edilməsi; 4. Ruhanilərin xeyrinə xalqdan toplanan vergilərin və məscid mülklərinin miqdarının dəqiqləşdirilməsi; 5. Doğum və ölüm, həmçinin nikah və boşanma hallarının sayı barədə məlumat toplanması. XIX əsrin 40-cı illərinin başlanğıcında Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin təşkili ilə əlaqədar Çiqaqovun zorakılığa əsaslanan, Leqkobıtovun isə nisbətən loyal görünən layihələri arasında mübahisələr son nəticədə buna gətirib çıxardı ki, idarənin təşkili məsələsi təxirə salındı. Sonrakı dövrdə bu məsələ ilə əlaqədar daha bir neçə təklif nəzərdən keçirildi. Bu zaman təqdim edilən təkliflər içərisində tanınmış şərqşünas N.V.Xanıkovun layihəsi böyük maraq do- ğurmuşdu. Qızğın müzakirələrin getdiyi bir vaxtda başlanan Krım müharibəsi canişin qraf Vorontsova müsəlman ruhaniliyi- nin təşkili məsələsini həll etməyə imkan vermədi. 1856-cı ildə yeni canişin təyin edilən Knyaz Boryatinski isə layihənin əsas prinsiplərini bəyənmədiyi üçün məsələ yenə də həll edilməmiş qaldı. 1860-cı illərdə Qafqaz canişini vəzifəsini icra edən Knyaz Orbeliani müsəlman din rəhbərlərinin özlərinin də arasında gedən münaqişələri aradan qaldırmaq üçün ciddi bir tədbirə əl atdı. O, şeyxülislamlığı ən yüksək mənsəb kimi qəbul edərək Tiflis şeyxülislamı kimi uzunmüddətli fəaliyyət göstərmiş, “tə- miz əxlaqı və dərin biliyi ilə həmdinləri arasında hörmət qa- zan mış” Axund Əhməd Hüseynzadəni bu vəzifəyə seçdi və onun aylıq məvacibinin üçqat artırılmasına nail oldu. Beləliklə, 1862-ci ilin noyabrında İmperator II Aleksandr Axund Əhməd ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 25 Hüseynzadənin Zaqafqaziya şeyxülislamı təyin olunması haq- qında fərmanı təsdiqlədi. 9 II Aleksandrın kiçik qardaşı Mixail Nikolayeviçin canişin- liyi dövründə (1862-1882) Cənubi Qafqaz müsəlman ruhani- liyinin təşkili istiqamətində işlər sürətləndirildi və nəhayət, öz həllini tapdı. Xüsusi komissiya tərəfindən hazırlanmış layihə 1869-cu ilin yanvarında müzakirəyə çıxarıldı. Bununla da çariz- min Azərbaycanda müsəlman ruhaniliyinin təşkili istiqamətində XIX əsrin 20-ci illərinin sonlarından başlayan fəaliyyəti yalnız 40 ildən sonra bir nəticə verdi. 10 İslam hüquq tarixində haqq məzhəb olaraq qəbul edilən sünni və şiə məzhəbləri ən azından qaynaq və hədəf baxımın- dan birlik əzm etməkdə olsa da belə birlik çarizmə lazım deyil- di. Əksinə, “parçala və hökm sür” siyasəti burada da mövcud reallıqdan istifadə etməyə üstünlük verdiyindən çar məmurları fürsəti fövtə vermədilər. Xurafata endirilmiş cəmiyyətdə şiə və sünni əhali arasında ikitirəliyi əldə bəhanə edən siyasətçilər eyni vaxtda iki idarənin yaradılmasına çalışırdılar. Beləliklə, şeyxü- lislamlıq institutu bir olsa da iki ruhani idarəsinin ayrı-ayrı ni- zamnamələri yaradıldı. Zaqafqaziya Müsəlmanları Şiə Məzhəbi Ruhani İdarəsi və Zaqafqaziya Müsəlmanları Sünni Məzhəbi Ruhani İdarəsi haq - qında qərardadlar o dövrün Azərbaycan və rus dilində 115 mad- dədən ibarət olaraq hazırlandı. Əsas hissəsi 51 səhifə həc mində olan (sonrakı əlavələrlə) və 1872-ci ildə nəşr olunan qərardadın 9 Qeyd: O.Bayramlı yazır ki, Şeyx Əhməd Səlyaninin əmisi Şeyxülislam Mə həm- mədəli Hüseynzadə 22 yaşında hökumətin təyinatı ilə Tiflisə gəlib şiə məzhəbi üzrə müsəlmanların dini idarəsinin başçısı təyin olunmuş, Axund və şeyxülislam dərəcəsini almışdır. Sonralar könüllü surətdə istefa edərək yerinə qohumunun təyin olunmasını təklif etmişdir. “Ümum üləmanın səviyyəsindən xeyli yüksəkdə duran Şeyx Əhməd Səlyani” öz vətənpərvərliyi ilə də fərqlənir, “Qafqazda hakim olan fars ədəbiyyatından deyil, öz doğma torpağının şairlərindən daha çox xoşlanırdı”. Rusiya hökuməti Şeyx Əhməd Səlyanini Qafqazda elm və maarifçilik fəaliyyətinə görə 1881-ci ildə “III dərəcəli Müqəddəs Vladimir” ordeni ilə təltif etmişdi (Əhmədağa Əhmədov, “İslamın əsasları”). Zaqafqaziya Müsəlmanları İdarəsinin təşkili yalnız onun nizamnaməsinin qəbulundan sonra rəsmiləşdirilə bilərdi. 10 “İrşad” qəzeti, 1907, №117-120, 132; 1908, №4-74, 80-91. 26 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: yuxarısında “Əslində İmperator həzrətlərinin öz dili ilə: “Быть по сему” yazılmışdır” qeydi və 5 aprel 1872-ci il ta rixi vardır. 11 Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin əsas naməsi məhz bu gündən fəaliyyətdə olmuşdur. Bu qərardad 7 əlavə ilə birlikdə Rəsul Hüseynlinin “Azərbaycan ruhaniliyi” kitabının sonunda, rus dilindən müasir Azərbaycan dilinə tər cümədə təqdim olun- muşdur. 12 Həmin vaxtdan keçən onilliklərdə bu qurum bütün Qafqaz- da müsəlman cəmiyyətinin idarə olunması üzrə öz imkanları daxilində fəaliyyət göstərmiş, region əhalisinin dini həyata qa- yıtmasına nail olmuş, buralarda elm və mədəniyyətin inkişafına çalışan maarifçilik hərəkatında yaxından və birbaşa iştirak et- mişdir. Nizamnaməyə əsasən, hər bir şeyxülislam çarizmin si ya sə- tinə uyğun olaraq təyin edilir, buna görə hökumətin mövqeyini müsəlmanlara çatdırır, ikinci tərəfdən isə bir azərbaycanlı kimi xalqın ictimai mövqeyini müdafiə etməyə, müsəlman əhalinin bu və ya digər məsələyə münasibətini canişinliyə çatdırmağa, həll etməyə çalışırdı. Yad hökumətlə doğma İslam ümməti ara- sında qalan şeyxülislamlıq idarəsi çox əziyyət çəkir, iki mə də- niy yətin yola getməsi üçün əlindən gələni edirdi. Əslində ça- rizmin hökmranlıq dövründə şeyxülislamlıq yerli idarəçilik va sitəsi demək idi, müsəlman əhalini çarizmdən və onun ca ni- şinindən daha çox bu qurum idarə edirdi. Lakin bu yerli üsul- idarənin xalq kütlələri arasında lazımi qədər nüfuz qazanması siyasi dairələrə sərf etmədiyindən çarizm şeyxülislamı da göz- dən salmağa çalışır, bu vəzifə sahiblərini bacardıqca xalqdan ayırmağa səy göstərirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, istər ça- rizm, istərsə də sovet dövründə fəaliyyət göstərmiş şeyxülislam- lar Qafqaz müsəlmanlarını, o cümlədən Azərbaycan xalqını lə - yaqətlə təmsil etmiş, süni səpilmiş xurafat toxumlarının aradan 11 «Положение об управлении Закавказского мусульманского духовенства Сун- нит ского учения». IV-263/1572; «Положение об управлении Закавказского мусульманского духовенства Шиит ско го учения». IV-263/1572. 12 “İrşad” qəzeti, 1907, №117-120, 132; 1908, №4-74, 80-91. Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|