Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 27 qal dırılması, ateizmin ifşası, xalqın maariflənməsi, elm və mə- də niyyətin çiçəklənməsi, həmçinin insanların müasirləşməsi uğ runda yorulmadan mübarizə aparmışlar. Xüsusən çarizm döv - rün də Qafqazda salınan nifaq alovunun söndürülməsi sahə sin də şeyxülislamların və başqa nüfuzlu din xadimlərinin böyük zəh- məti tarixə yazılmalıdır. Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin altıncı Şeyxülisla- mı Axund Məhəmmədhəsən Mövlazadə Şəkəvinin fəaliyyət dövrü də məhz Rusiya imperiyasında çaxnaşma, eləcə də Qaf- qaz regionunda erməni-müsəlman münasibətlərinin son dərəcə gər ginləşməsi illərinə təsadüf etmişdir. 1905-ci ildə Peterburqda baş verən hadisələr Rusiya imperi- ya sının hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da sakitliyin pozulmasına rəvac verdi. Çar üsul-idarəsi etiraz dalğasını yatır- maq üçün ölkənin hər yerində yerli qüvvələrə güzəştə getməyə, zülm altında inləyən xalqın istək və arzularını yerinə yetirməyə məcbur oldu. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan ziyalıları öz sö- zünü deməyə, milli azərbaycançılıq ideyası fikrini irəli sürməyə im kan tapdılar. Ölkədə mətbuat və maarifçilik işi coşqun vüsət aldı, xurafatın aradan qaldırılması və İslam mədəniyyətinin bər- qərar olması üçün münbit şərait yarandı. ХХ əsrin ilk on ili ərzində Tiflis və Bakının müxtəlif nəş- riy yatlarında İslam məsələlərinə dair bir çox kitabça və risalələr nəşr edildi. Bu əsərlərin xalq arasında dini mədəniyyətin yayıl- masında, İslamın həqiqi mahiyyətinin təbliğində mühüm fayda- sı oldu. 13 Azərbaycan mühərrirlərinin Tiflis, Bakı, Gəncə və başqa şə hərlərdə nəşriyyat, o cümlədən mətbəə işini ələ alması qeyd edilən istiqamətdə vacib rol oynadı. Mətbuatın çiçəklənməsi de- mokratiya ilə yanaşı, bəzən nihilist fikirlərin yayılmasına da yol açmış oldu. Yeni dövrün ziyalıları xalqın maarifləndirilməsində bö yük qüvvə olduqlarını yaxından dərk edir, buna görə də cə- miy yətin başqa zümrələrindən, o cümlədən din xadimlərindən daha böyük fəaliyyət göstərmələrini tələb edirdilər. 13 Firidun bəy Köçərlinin şəxsi arxivi, səh. 29. 28 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: Azərbaycanda şeyxlik Allah eşqindən nurlanmışdır, imanı İs lamdır. 14 Buna görə də Qafqazın şeyxülislamı kürsüsünə əy- ləşmiş hər bir din xadimi azərbaycanlılar arasında böyük hör- mətlə qarşılanmış, ona ümid çırağı kimi münasibət bəs lən mişdir. La kin belə çaxnaşmalar dövründə xalqın ayrı-ayrı nü ma yən də- lə rinin şeyxülislamlıq postunu tutan ruhanilərdən tələbləri də art mış, istəkləri çox olmuşdur. 1907-ci ildə Qafqazın Şeyxi Axund Əbdüssəlam Axund za də qə ki çik bir elan dərc olunmuş, “Şeyxülislamın və fatı” başlıqlı yazı- da yalnız bir cümlə verilmişdi: “Bakı qə za vat xa nasına xəbər gəl- mişdir ki, Zaqafqaziya Şeyxülislamı Axund Əbdüssəlam Axund- zadə vəfat etmişdir. İnna lillah və inna ileyhi raciun”. 15 Qəzetin sonrakı nömrəsində dərc edilmiş Əhməd bəy Ağa- yevin “Şeyxülislam cənablarının vəfatı” adlı kiçik şərhində bir tə rəfdən təzəcə vəfat etmiş şeyxülislamın şəxsiyyət və fəaliy yə- tinə subyektiv yanaşılması diqqəti cəlb edir, digər tərəfdən isə şeyxülislam vəzifəsinin tutulması üçün ilk dəfə seçkilərin keçi- ril məsi tələbi qoyulur. Çarizm lap əvvəldən şeyxülislamlıq institutunu nəza rət də sax lamağa, onun fəaliyyətini öz siyasətinə uyğun isti qa mət lən dir- məyə çalışırdı. Buna görə də Qafqaz müsəl manlarına təyin edilən başçının şəxsiyyəti həmişə hər iki tərəf üçün maraq doğurmuşdur. Rusiya daim İslam ümmətini idarə etməyə çalışmış, müsəlmanlar isə öz milli, dini və mədəni mənafelərini müdafiə etmək üçün bu idarəçilikdən faydalanmağa səy etmişlər. “Qafqaz canişinliyi Qafqaz şeyxülislamı vəzifəsinə həmişə özlərinin siyasətinə uy- ğun ruhaniləri seçdiklərindən bu, xalqın rus hö ku mə tinə nifrətini daha da gücləndirmişdir”. Yeni şəraitdə Əhməd bəy Ağayev buna etiraz edərək yazırdı: “Qədim latınların gözəl bir zərb-məsəli var: “De moltldus lut benes, aut nihie”, yəni “ölülər barəsində ya gərək yaxşı danışasan, ya da ki, heç şey danışmayasan”. 14 Səngəri Məhəmməd Rza. Quranda hekayətlərdən istifadənin məqsəd və üsulları. səh. 27. 15 “İrşad” qəzeti, 1907, №117, 2. ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 29 Mərhum Şeyxülislam Axund Əbdüssəlam Axundzadənin xə bəri-vəfatı gəldikdə bu zərbi-məsəl yadımıza düşdü. Düşüb də bizi böyük bir qəmi-əndişə, bir kədər və yasa aludə etdi. Lakin qəm və əndişəmizə, yas və kədərimizə səbəb bir şəx - sin – o şəxs nə qədər böyük məqama caiz olsa da – vəfatı de yil. Çünki “küllü-nəfs zaiqətül-mövt” ayei-həqiqət şuarının məz mu- nunca cümləmiz həman vəfatı dərk edəcəyik. Amma yas və kədərimizə, qəm və əndişəmizə səbəb olan mil lətimizin halı, özümüzün məəttəl və pərişanlığıdır. Şimdi şey- xülislam kibi böyük və on illərcə millət rəisi olan bir şəxsin vəfatı münasibəti ilə millət nə yad-bud edəcək və biz nə yazacağız? Neçə gün bundan əqdəm qonşumuz olan ermənilərin də rəisi və ruhanisi vəfat etdi. Onların qəzetləri həftələrcə bu zatın millət yolunda çəkdiyi əziyyətləri, millətə etdiyi xidmətləri bir və bir tədad edib, ürəkləri açılıb, miyahat və iftixari-milliyyələri bir qat daha artdı və qeyrilər üçün də bu bir dərs, bir məşqi-ibrət və tərğibi-təşviq mayəsi oldu. Şimdi biz nə yazacağız? Ermənilər yazıyordular: “Katalikos Mkrtıç hələ tanınma- yan, bilinməyən tələbə olduğu zamanlar cürbəcür, növbənöv ri- salələr, kitabçalar yazıb erməni millətinin ayılmasına, öz zərər və nəfini anlamasınа bəzli-himmət edib erməniləri həyəcana və canbaşa gətirdi”. Əcaba bu barədə biz nə yazacağız? Xülasə, tədad ilə bu müvazinə və müqabilə axıra yetişəcək deyil, muxtəsərən bunu demək olar ki, nə bir ad edəcək və nə bir ya zacaq işimiz, iqdamımız yoxdur. Pəs bu nə böyük bəla, nə əzim müsibətdir ki, biz milləri- İslam düçar olmuşuq?! Nə həyatımızda və nə məmatımızda bir fəxr gətirən, tərğib və təşviqə səbəb olan bir işimiz olmasın! Nə vaxtadək, nə zamana kimi?! Lakin vəfat edənlər edib, onla- rın barəsində fəqət Allah rəhmət etsin və təqsiratından keçsin, deməkdən başqa bir iş əlimizdən gəlməz. Şimdi gərək dirilərin, gələcəyimizin fikrinə qalmaq, gərək yola getmək ki, əqəllən bundan sonra böyük millətin rəisi-ru ha- Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|