Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
8 kompaniyaların gəliri hazırladıqları məhsulun üstünə gəlir. Çoxlu Amerika kompaniyaları istehsalda xaricdə istehsal olunmuş detallardan istifadə edirlər və başa düşürlər ki, istehsal etdikləri məhsullar dünya bazarı səviyyəsinə cavab verməlidir. Ancaq onlar çox gözəl dərk edirlər ki, istehsal etdikləri məhsullar xaricdən kompaniyaların köməyi ilə realizə oluna bilər və buna görə də onlarla birgə müəssisələr və şirkətlər yaradırlır. Ona görə də biz neçə belə ittifaqların şahidi olmuşuq və gələcəkdə də bunlar baş verəcək. Ölkələr arasında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin daha ənənəvi və inkişaf etmiş forması beynəlxalq biznesdir. İqtisadçıların tədqiqinə görə bütün beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin 80 %-i beynəlxalq biznes vasitəsi ilə həyata keçrilir. İqtisadi münasibətlərin bu forması çox qədimdən mövcuddur. Min illər bundan əvvəl ayrı-ayrı ölkələrin xalqları arasında iqtisadi və siyasi mübadilə münasibətləri olmuşdur. Sonralar milli dövlətlərin yaranması ilə bu mübadilə münasibətləri ölkələr səviyyəsində həyata keçirilməyə başlamışdır. Vaxtı ilə Hind biznesi qərbdə, Avropada və Qərbi Asiyada olduğu kimi, Avropa biznesi isə şərqdə Çinə kimi gedib çıxmışdır. Bütün bunlar bir çox ölkələrin insanlarının yaxşı dənizçi, ticarətçi, yaxşı sənətkar olması ilə izah edilə bilər. Hindistanda boyaçılığın inkişaf tapması, indoqo bitkisindən xüsusi üsulla indoqo boyasını almaq çox yayılmışdı. Poladdan əla soyuq silah hazırlayırdılar. Sənətkarlar digər zinət şeyləri hazırlamaqda mahir idilər. Beləliklə, başa düşürdülər ki, bazarlarda ağalıq edə bilərlər. Lakin vaxt getdikcə yeni kəşflər və ixtiralar Avropaya yeni-yeni qüdrətli istehsal alətləri və istehsal üsulları bəxş etmişdir. Onların köməkliyi ilə Avropa dünya bazarlarını ələ keçirib, zəngin və qüdrətli olmuşdur. Hətta Amerika avropalıların, digər sərvətlərə can atmaları sayəsində kəşf olunmuş (X.Kolumb - 1492), insanların qızıla və gümüşə həvəsinin nəticəsində bu və ya digər ölkələr fəth edilmiş iqtisadi və siyasi cəhətdən mənimsənilmişdir. XV-XVII əsrlərdə (xeyli dərəcədə də XVIII əsrdə) mövcud olan merkantilizm məktəbinin nümayəndələri, xüsusilə inkişaf etmiş merkantilizm millətin, ölkənin varlanmsı mənbələrinin sərvətin sadə qaydada toplanmasında deyil, xarici biznesin inkişaf etdirilməsində və fəal biznes qurmaq balansında axtarırdılar. 9 Tarixən sənayedə və kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişaf etməsi daxili bazarın əmələ gəlməsi və ticarətin inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur.Daxili bazarın genişlənməsi isə öz növbəsində istehsal vasitələri və istehlak məhsullarına olan tələbatın artmasına səbəb olur.Bu baxımdan məhsuldar qüvvələrin inkişafı, iri maşınlı sənayenin yaranması ilə istehsal milli çərçivəni aşır, dünya bazarı yaranır. Əmtəə və xidmətlərin tədavülü milli bazarlar hüdudundan kənara çıxır və nəticədə beynəlxalq biznesin genişlənməsi üçün imkan yaranır. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, xarici ticarət hər hansı bir ölkənin inkişaf amilində zəruri bir şərtə çevrilmişdir. Bir çox iqtisadçı alimlər göstərirlər ki, dünya iqtisadi sistemindən təcrid olunmuş şəkildə heç bir dövlət sağlam iqtisadi inkişafa nail ola bilməz. Aydındır ki, beynəlxalq biznes dedikdə, bu və ya digər ölkənin başqa ölkələrlə iqtisadi səmərəlilik əsasında qurulmuş biznes əlaqələri başa düşülür. Əgər əvvəlki dövürlərdə ölkələr arasında azad biznes və yaxud himayəçilik siyasəti proteksionizmin seçilməsi barədə fikirləşilirdisə, müasir şəraitdə bu iki istiqamət bir-birini tamamlayan və qovuşmuş şəkildə aparılır və bu baxımdan beynəlxalq biznesin roluna üstünlük verilir. Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq biznes, onun barəsində yaranan müəyyən nəzəriyyələrdən çox-çox əvvəl mövcud olmuşdur. 1500-1800-cü illərdə merkatilistlərin və yeni merkatilistlərin müəyyən mənada birtərəfli fikirlərindən sonra beynəlxalq biznes barədə müasir nəzəriyyə öz başlanğıcını A.Smitdən və D.Rikardodan götürür. Adam Smit 1776-cı ildə yazdığı ‚Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat‛ əsərində bir çox problemlərlə yanaşı, beynəlxalq biznesin azadlığı barədə də müəyyən istiqamətləri işləyib hazırlanmışdı. O göstərirdi ki, əgər hər hansı bir ölkə yaxşı iqlim şəraitinə, təbii ehtiyatlara və s. malikdirsə, məhsul istehsalı nisbətən ucuz başa gəlirsə, o məhsulları həmin ölkədən almaq hamı üçün sərfəlidir. İstehsal xərclərində olan bu fərqi (məhsulları oradan almaq) o, mütləq üstünlük adlandırırdı. Sonra D.Rikardo 1817-cı ildə ‚Siyasi iqtisadın və vergi qoyulmasının başlanğıcı‛ əsərində hər hansı bir ölkənin beynəlxalq 10 miqyasda ixtisaslaşdırılmasında mütləq üstünlüyü deyil, müqayisəli üstünlüyü əsas hesab edirdi. Rikardo isbat etmişdir ki, hətta mütləq üstünlük şəraitində də az səmərəli olan məhsulun çox səmərəli olan məhsul istehsalı ilə əvəz edilməsi ilə (müqayisəli üstünlük) qazanc götürmək mümkündür. Onun fikrincə, hətta müəyyən məhsul üzrə istehsal xərci başqa ölkədən az olduqda da onu istehsal etmək faydalı deyil, onu almaq daha faydalıdır. Bu fikri Portuqaliya və İngiltərədə ancaq iki məhsulu şərti məhsul istehsalı üzrə xərcləri, şərti olaraq müqayisə etməklə sübut etmək olar. Beynəlxalq biznes sahəsində mövcud olan müasir nəzəriyyələrdən biri də bu fikrin başqa şəkildə səsləndiyi ‚istehsal amillərinin nisbəti‛ nəzəriyyəsidir. İstehsal amilləri olan əmək, torpaq və kapital bütün ölkələrdə eyni həcmdə, eyni səviyyədə ola bilməz. Ölkədə hər hansı bir amil çoxdursa, zəngindirsə, məsələn əmək təklifi çoxdursa, əmək haqqı azdırsa, deməli bu əmtəə ucuz başa gəlir. Yəni əmək tutumlu mallar ucuz olacaq. Kapital amili çox olan yerdə kapital tutumlu məhsullar ucuz olacaqdır. Deməli, müvafiq olaraq belə nəticə çıxır ki, iş qüvvəsi artıq olan yerdə əmək tutumlu məhsullar üzrə, sərbəst kapital mövcud olan, lakin işçi qüvvəsi az olan yerdə isə kapital tutumlu məhsullar üzrə ixtisaslaşmaq lazımdır. Bu nəzəriyyənin əsasını İsveç iqtisadçıları Eli Xekşer, Bertil Olin qoymuşlar. Bununla da müasir şəraitdə beynəlxalq əmtəə dövriyyəsinin istiqaməti və quruluşunun müəyyən olunması barədə elmi təsəvvürlər yaratmışlar və ‚istehsal amillərinin qiymətlərinin bərabərləşdirilməsi‛ fikrini irəli sürmüşlər. Onlar isbat etməyə çalışmışlar ki, milli istehsalda olan fərq istehsal amillərinin zənginliyi dərəcəsindən və ölkə daxilində hər hansı əmtəəyə olan tələbatdan asılıdır. Deməli, istehsal amillərinin hansı boldursa, həmin amil hesabına başa gələn məhsulu istehsal edib ixrac etmək deyil, bahalı amil tələb edən məhsulu idxal etmək lazımdır. 1948-ci ildə Amerika iqtisadçısı P.Samuelson və sonralar isə 1954-ci ildə Amerika iqtisadçısı Vasiliy Leontyev Xekşer ” Olin nəzəriyyəsi ilə bağlı Amerika dövlətinin beynəlxalq biznes fəaliyyətini təhlil etmiş və məqalə dərc etdirmişdir. İddia edilir ki, Amerikada kapital çox olduğuna görə onun ixracında kapital tutumlu məhsullar daha çoxdur. V.Leontyev 1949- cu ildə bu ilin iqtisadi göstəricilərini təhlil etmiş və bunun tam əksi Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|