17
elmi, texniki, sosial və humanitar əlaqələr iqtisadi münasibətlərdə öz
əksini tapmış olur.
Tədiyyə balansının aktivliyi bütün digər əhəmiyyəti ilə yanaşı
valyuta məzənnəsinin artmasına zəmin yaradır. Ümumi şəkildə
tədiyyə balansı üç əsas hissədən ibarətdir:
-
Ticarət balansı (əmtəələrin idxal və ixracı);
-
Xidmətlər balansı və qeyri-kommersiya ölkələri;
-
Kapital və kreditin hərəkəti balansı.
Deməli, birinci və ikinci hissələr cari əməliyyatları və cari
tədiyyə balansını əks etdirir. Üçüncü bölmə isə kapital, idxal və
ixracı, investisiya qoyuluşunu, kredit əməliyyatlarını özündə əks
etdirir.
Tədiyyə və ticarət balansının vəziyyətinə bir çox amillər təsir
edir və bunlar aşağıdakılardır:
1. Beynəlxalq biznesin dinamikası və məhsul baxımından
quruluşu;
2. Qiymətlərin dinamikası, tələbin dəyişməsi, dövlətin xarici
iqtisadi siyasəti;
3. Xammal və digər məhsullara olan dünya qiymətlərinin
dəyişməsi;
4. Xidmət sahəsində olan dəyişikliklər;
5.
Xaricə investisiya qoyluşu və kredit verilməsindəki
dəyişikliklər və s.
18
1.2. .Beynəlxalq biznesdə xərclər və nəticələrə dair əsas elmi
anlayışlar
Beynəlxalq biznesdə nəticə, mədaxil və daxilolmaların elmi
anlayəşları mürəkkəb bir iqtisadi prosesdir və aşağıdakı formada
izah oluna bilər.
Beynəlxalq biznesdə nəticə - istehsalat xidmət və komersiya
fəaliyyətinin yekunudur. O, istehsal olunmuş mallarda və
xidmətlərdə özünü göstərir. Onların arasında aşağıdakıları
fərqləndirirlər:
istehlak olunmuş məhsul (dövriyyə)
anbarda olan, öz istehsalı olan məhsul
balansın tərtib olunması anına qədər istehsalı tamamlanmamış
məmulatlar
öz istehsalı olan avadanlıq.
Beynəlxalq biznesə əsasən müəssisisəyə xas olan fəaliyyət
növləri layihə planlaşdırmaları nəzərə alınmadığından, bu
vəziyyətlər gəlir və xərc hesabatında göstərilən məqamlarla eyni
qəbul olunur. Əsas fəaliyyətdən olan gəlirlə yanaşı, layihədə
avadanlığın mühasibat dəyərindən artıq satılması kimi qeyri tipik
gəlirlər də ola bilər.
Beynəlxalq biznes pul axınlarının hesabatı üçün lazım olan
daxilolmalar bəzi səbəblərdən nəticə və mədaxildən fərqlənir. Firma
və ya şirkətin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsini əks etdirır, yuxarıda
sadalanan 4 məqamdan yalnız biri bilavasitə daxilolmalara gətirir, o
da dövriyyədir. Bu heç də həmişə ekvivalent həcmdə olmaya bilər.
Çünki balansın tərtib olunduğu anda satışa görə ödəmənin
gecikməsi, alıcıların borcları (debitor) vardır. Ona görə də birinci
dövrun daxilolmaları balansın tərtib olunma anına debitor borcları
ilə dövriyyənin fərqidir. Bu borclar dövriyyə kapitalının əsas
hissəsini təşkil edir. Daha sonrakı dövrlərdə müştərilərin borcları bir
tərəfdən artır, digər tərəfdən müştərilərin əvvəlki dövrləri borclarını
ödəmələri hesabına azalır. Layihə öz istehsalatına başlandığı andan
daxilolmaların və dövriyyənin müvafiq nəticələrlə eyni olmasını
təxmin etmək olar. Dövriyyədən alınan pul axınlarının likvidliyinin
və rentabelliyinin təhlilinin düzgün aparılması üçün ilkin fazada
dövriyyə kapitalının kalkulyasiyası zamanı debitor borclarının
artmış uçotunu aparmaq lazımdır.
19
Öz istehsalı olan avadanlıq, anbardakı hazır məhsul və
tamamlanmamış istehsal əsas və dövriyyə vəsaitlərinə investisiya
qoyuluşu hesab olunur. Bu malları istehsal etmək üçün istehsal
faktorları ilə (xammal, əsas və köməkçi materiallar, işçi
qüvvəsi)təmin olunmaq lazımdır. Bu təminat ödəmələrlə bağlıdır,
belə ki, malların istehsalı kimi çıxış edən nəticə ilkin dövrdə mədaxilə
deyil, əksinə ödəmələrə gətirib çıxarır. Dövriyyə kapitalının
hesablanması zamanı bu aspekt nəzərə alınır. Mədaxil və təsərrüfat
fəaliyyətinin nəticəsi olmayan daxilolma əmlakın satılması ola bilər.
Məsələn qalıq dəyəri ilə satış.Pul axınları cədvəlində layihənin
ümumi maliyyələşdirilməsi öz əksini tapmalıdır. Ona görə də daha
gec daxilolmalarda monetar mühitdən axınları nəzərə almaq
lazımdır(məsələn özəl kapitalın artırılması).
Beynəlxalq biznesdə malın satış həcmi bazarın təhlili
mərhələsində proqnozlaşdırılır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır
ki,bəzi debitor borcları ödənməyə bilər. Bunu ya gözlənilən
dövriyyənin azaldılması, ya da xərclərdə ödənməmiş debitor borcları
üçün vəziyyətin düzəlişlərlə idarə edilməsini həyata keçirmək olar.
Beynəlxalq biznesdə pul axınlarının təhlili üçün birbaşa və
dolayı anlayışı aşağıda təhlil edilmişdir.Əvvəldə qeyd olunduğu kimi
xərclər ödənişlərə bərabər deyil. Onlar həm də istehsal məqsədlərinə
xidmət edən və dəyər itkisi ifadə edən məsrəflərə də bərabər deyillər.
Elə məsrəf növləri vardır ki, istehsalat xarakterinə baxmayaraq
xərclərə daxil deyillər. Burada ən vacib məsələlər özəl kapitala görə
kalkulyasiya faizləri, şəxsi binaların icarəsinə görə kalkulyasiya
məbləği və s. bəzi hallarda lahiyyədə iştirakına görə sahibkara əmək
haqqı (bu kalkulyasiya və fiktiv məsrəflərdir). Bu sadalananların
uçotu özəl kapitalın strukturu müxtəlif olan və ya investorların
idarəetmədə iştirakının müxtəlif dərəcəli olan müəssisə və ya
layihələrin müqayisəsi zamanı mühüm rol oynayır. Bu məqamlar
xüsusi qiymət kalkulyasiyaları zamanı xüsusi əhəmiyyətlidir məsələn
ictimai sifarişlərdə qiymətin maya dəyəri səviyyəsində təyin olunması
zamanı. Özü ilə heç bir məsrəf formalaşdırmayan xərc kimi əmlakı
mühasibat dəyərindən aşağı qiymətə satılması çıxış edə bilər.
Ödəmələr bir qayda olaraq xərclərdən bir o qədər də
fərqlənmir. Onların əsasını əsas və dövriyyə vəsaitlərinin alınması
təşkil edir. Lakin onların alınması zamanı dəyər itkisi baş vermir, bu
yalnız onların istehasalatda istifadəsi zamanı(məsələn xammal) və ya
əsas vəsaitlərin cari dəyərinin azaldılması (amortizasiya) zamanı baş
Dostları ilə paylaş: |