hörmətli münasibət, azad dialoq mədəni inkişaf üçün münasib
- •
şərait yaradırdı. Bir sözlə Azərbaycanda islamın qəbul edilməsi,
yayılması və möhkəmlənməsi ölkənin həmin dövrdə təşəkkül
tapan islam mədəniyyəti sisteminə qoşulmasına, bu sistem
hüdudlarında öz milli mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün güclü
mənəvi dəyərlər kəsb etməsinə şərait yaratdı.
Azərbaycan xalqının mənəvi dayağı olan, öz xalqının
tarixi-mədəni
keçmişinə,
milli-mənəvi
dəyərlərinə
bütün
varlığıyla
bağlı
olan ulu
öndər cəmiyyətin dini-mənəvi
ehtiyaclarına son dərəcə diqqət və qayğıyla yanaşır, dövlət-din
münasibətlərinin tarixi-milli ənənəyə və müasir hüquqi prinsiplərə
uyğun olaraq tənzimlənməsinə, vicdan azadlığının maneəsiz
təminatına, dini-mənəvi, əxlaqi-etik dəyərlərin cəmiyyətdə təbliğ
və təşviq edilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Bu sadalanan
müsbət münasibətləri böyük nəzmilə qələmə alan
Asiya
Müsəlmanları Komitəsinin sədri, Küveytin vəqflər və islam işləri
nazirinin müavini doktor Adil Abdulla əl-Fəlahm “Heydər Əliyev
və milli-mənəvi dəyərlər” haqqında yazdığı qiymətli kitab buna
əyani sübutdur ki, həqiqətən Azərbaycanın dahi insanı islam
mədəniyyəti ilə nə qədər bağlıdır və öz milli mədəniyyətinə, milli-
mənəvi dəyərlərinə, adət-ənənələrinə sadiq olan bir şəxsiyyətdir.
Ukraynanm böyük fılosofiı həmçinin görkəmli alimi
E.K.Bıstriçkiy özünün məşhur “Dünya mədəniyyətində şəxsiyyət”
adlı əsərində qeyd edir ki, həqiqətən insan amili onun təbii
varlığının yaşanması deməkdir. Həmçinin filosof izah etməyə
çalışır ki, “İnsanın mədəniyyətdəki varlığı heç də həmişə sözün
əsl mənasında şüurlu səviyyədə qavranılmır, lakin o həmişə
insanın mədəni dünyaya təbii mənsubiyyətinin yaşanması, hiss
olunması deməkdir. Buna görə də fərdin mədəniyyətə münasibəti
mədəni ənənələrin, dilin, adətlərin, xislətin - bütövlükdə mədəni
mühiti təşkil edən bütün amillərin qorunub saxlanılması və
möhkəmləndirilməsi praktiki vəzifəsini ifadə edir. Sözügedən
baxımdan yanaşdıqda şəxsiyyətin mədəniyyət aləmində varlığı,
onun real həyat prosesi kimi çıxış edir (53, s. 42).
27
Hər hansı bir mədəniyyətin yaranması ilə əsl insanın
formalaşması prinsipcə eyniyyət təşkil edir. Mədəniyyətin
yaranması o deməkdir ki, insanın təbiətə münasibəti onun
yaratdığı əmək alətləri sistemindən keçərək baş verir, dünyanın
bilavasitə anlaşılması və bir-biri ilə ünsiyyət simvolları vasitəsilə
qavramağa və ünsiyyətə çevrilir, davranışın təbii instiktiv
requlyasiyası sosial-normativ tənzimləmə ilə əvəz olunur.
Azərbaycanda islam mədəniyyətinin yayılması və inkişaf
etdirilməsi xalqımız üçün çox önəm daşımışdır. Mədəni bağlılıq
deyəndə hər hansı mədəniyyət insanın onu əhatə edən mühitə fəal
yaradıcı və dəyişdirici münasibətini ifadə edir. “Mədəniyyət özü
də təbii - bioloji amillərin sosial amillərə çevrilməsi nəticəsində
yaranmışdır. O, insan nəslinin şəxsiyyətə məxsus həyat
qüvvələrinin təcəssümü deməkdir”(52, s. 92).
Dünyanın böyük şəxsiyyətlərindən olan ulu öndər islamı
sülh dini kimi qiymətləndirməsi bir tarixi həqiqətdir. Bu tarixi
həqiqətə əsaslanaraq islam dünyası da hər zaman öz böyük oğlunu
sevmiş və dəyərləndirmişdir. Azərbaycan xalqı isə böyük düha
sahibi ulu öndəri ilə dünyada fəxr edir və özünə sanki bir böyük
mənəvi dayaq tapır. Bunun nəticəsidir ki, 2009-cu ilin fevral
ayından Azərbaycan islam mədəniyyətinin mərkəzi təyin
edilmişdir. Həmçinin aprel ayının 25-27-si İslam mədəniyyətinin
paytaxtı elan olunmuş Bakı şəhərində keçirilmiş bütün dünya
dinləri arasında “Sülh uğrunda mübarizə” beynəlxalq konfransı
bütün bunlara bir daha bariz nümunəsidir.
Azərbaycanda islamın qəbul edilməsi dövründə ölkənin
həm cənub, həm də şimal ərazilərində fikir və əqidə ayrılıqları
olduqca müxtəlif idi. “Burada xristianlıqla yanaşı nəsturilik,
manilik, bütpərəstlik və atəşpərəstlik də yayılmışdı” (49, s. 147).
Azərbaycana islam ordularının daxil olması üçün əsas
dayaq nöqtəsi İraqın Mosul və Kufə şəhərləri olmuşdu. İkinci
xəlifə olan Ömər ibn əl-Xəttabın hakimiyyəti dövründə ərəb-islam
qoşunları deyilən bu şəhərlərdən hücum edərək birinci Rey və
Qəzvini sonra isə Azərbaycana doğru hərəkət etdilər.
28
Azərbaycanda çox güman ki, ~ islam qoşunlarının tarixi
qələbəsi bir çox başqa yerlərdə olduğu kimi daha çox siyasi
müahidələr tarixini xatırladır. “'Hicrətin 18-ci ilində “Azərbaycan
əhli ilə”, 21-ci ilində Muğanla, 22-ci ilində Şirvanla, 25-ci ilində
Təbriz, Talış, Naxçıvan (Arran) və başqa ərazilərdə yaşayan əhali
ilə sülh müahidələri imzalandı. Başqa şəhər və vilayətlərlə də
buna bənzər müahidələr imzalanmışdı” (46, s. 326).
Azərbaycan ərazisində ilk dəfə olaraq Ərdəbil yaxınlığında
18/639-cu ildə Azərbaycan mərzbanı İsfəndiyar ibn Fərruxzadla
müahidə bağlanılmışdır. Müahidəyə çoxlu maddələr daxil olsa da
əsasən aşağıdakı məzmunda sənəd imzalanmışdır.
• •
“Bismillahir-rəhmanir-rəhim.
Omər
ibn
əl-Xəttabın
canişini
Üqbə ibn
Fərqəd
Azərbaycanın
vadilərindəki,
dağlarındakı,
nahiyələrindəki
və
sərhəd lərindəki
əhalisinə,
dinlərinin ardıcıllarına - özlərinə və mal-dövlətlərinə, dinlərinə və
ailələrinə - əmin-amanlıq verir, o şərtlə ki, uşaqlardan,
qadınlardan, dünya malından heç nəyi olmayan mütəmadi
xəstələrdən və dünyada hər şeydən əl çəkmiş abidlərdən savayı,
onlar gücləri çatdıqları qədər cizyə ödəsinlər. Bu onlara və onlarla
yaşayanlara aiddir.
Onlar müsəlman döyüşçülərindən
bir
müsəlmanı bir gün - bir gecə saxlamalı və ona yol
göstərməlidirlər. Onlardan kim hansı ildə orduya cəlb olundu, o
həmin ilin vergisindən azad olunur, kim qaldı - ona qalanlarla
eyni şey verilir, kim çıxdı - ona sığınacağına çatana kimi əmin-
amanlıq verilir. Yazdı - Cündüb. Şahidlik etdilər - Bükeyr ibn
Əbdullah əl-Leysi və Simək ibn Xərəşə əl-Ənsari. Yazıldı - 18-ci
ildə” (47, s. 255-256).
Həqiqətən
bu
bağlanan
mühüm
və
əhəmiyyətli
müahidələrə əsasən ərəblər təəhhüd götürürdülər ki, “əhalidən heç
kim öldürülməyəcək, əsir edilməyəcək, atəşgədələrdən heç biri
dağıdılmayacaq..., əhaliyə bayramlarda öz rəqslərini ifa etməyə,
əvvəllər nə edirdilərsə, onu etməyə mane olmayacaqlar” (48, s.
161).
Mühüm əhəmiyyətə malik olan bu müahidələr onu deməyə
əsas verir ki, vaxtilə elmdə belə bir fikir irəli gəlmişdi ki, islam
29
Dostları ilə paylaş: |