1
Korrupusyasız azad iqtisadiyyat
Hansı quruluş, hansı iqtisadi formasiya olursa
-
olsun iqtisadiyyatın özülünü kapital
qoyuluşu təşkil edir. İstər kapitalist, istərsə də sosialist iqtisadi sistemlərinin
mövcudluğunda kapital qoyuluşu bazarın
fəaliyyət arealının genişləndirilməsi vacibdir.
Ancaq hər iki sistemdə bazar münasibətlərinin azad olması inkişafın təməl şərtidir.
Bürokratiya, maksimal dövlət nəzarəti, məmur oliqarxiyası, korrupsiya idarəetməsinin
olduğu məkanda kapitalist ya
xud
sosialist yolu ilə inkişafın hər hansı bir fərqi yoxdur
.
Çünki əmlak münasibətləri, xalis mənfəət anlayışları pozulacaq. Ancaq istənilən halda
liberal iqtisadiyyat modeli bazarın sürətli hərəkət etməsi üçün lokomotiv rolunu oynayır.
Liberal iqtisadiyyat
təkcə
bazar iqtisadiyyat
ının qanunlarda öz əksini tapması ilə
formalaşmaz. Adətən yeni müstəqillik qazanmış və öz inkişafını liberal modeldə quran
dövlətlərdə demokratik sistem əvəzinə avtoritar bürokratik aparat formalaşır və tezliklə
bütün iqtisadiyyat məmur oliqarxiyasının nəzarətinə keçir. Bazar münasibətləri
vətəndaşların rifahına xidmət etməkdənsə onların həyatının bütün sahələrini hörümçək
toru kimi nəzarətdə saxlayır. Belə iqtisadiyyat davamlı olmur və hər an sosial partlayış
riskini daşıyır.
Nə üçün hökumət və biznes sektorları korrupsiyaya uğramış və inhisarçı
mahiyyətə malik mühit əvəzinə rəqabətli biznes mühitinin yaranmasına can atmalıdır
?
-
Şəffaf sistem fərdin kapitala münasibətini dəyişir. Psixoloji cəhətdən müsbət
effekt verir. Yəni azad iqtisadiyyatın mövcud olduğu məkanda vətəndaş özünə inam
qazanır. Onda kapital qoyuluşuna maraq yaranır. Nəzəri olaraq əldə edəcəyi gələcək
mənfəətini götür qoy edir. Əgər fərd artıq sahibkardısa o sistemə daha da
etibar edir.
Daha böyük investisiyalar üçün riskə gedir. Daha əzmlə
çalışaraq daha çox kapital və
insan resursu cəlb edir.
Əgər fərd sadə işçidirsə onda psixoloji olaraq gələcəyin sahibkarı olmaq ümidi
yaranır. Yəni o aldığı maaşın artıq qalanını toplayaraq sahibkarlıq üçün ilkin kapitalı
formalaşdıra bilər. Ölkənin şəffaf iqtisadi sistemi isə onu rahat şəkildə riskə getməyə və
gələcəyini qarant altına almağa sövq edəcək. Bu da gələcək sahibkarların sayını
artıraraq bazar üçün yeni imkanların açılması deməkdir. Korrupsiyalaşmış iqtisadiyyat
isə bütün ümid və stimulları fəaliyyətə başlamadan məhv edir. Ümidsizlik yaradır.
Mülkiyyətin inkişafına təminat olmayan yerdə isə riskə gedərək kapital qoyuluşu etmək
əhali arasında gələcəyi olmayan iş sayılır.
2
-
İnhisarsız iqtisadiyyat ucuz bazar yaradır. Azad bazar iqtisadiyyatın i
lkin
şərtlərindən biri də qanun çərçivəsində ədalətli rəqabətdir. Belə şəraitdə heç kəsə
fövqaladə səlahiyyət verilmir və hər kəs bazara uyğun gördüyü məhsulu təklif edə bilər.
Rəqabət şəraitində istehsalçı və xidmət sektoru əmtəəni daha tez satmaq məqsədi
güdəcək. Bu isə qiymətlərin süni artırılmasının qarşısını alacaq. Habelə bazara yeni növ
malların daxil olması artıq dəbdən düşümüş malların endirimlərlə alıcıya təklif
edilməsinə şərait yaradacaq. İstehlak prossesi nə qədər tez və geniş miqyaslarda
həyata keçərsə bu bir o qədər sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyat deməkdir. İnhisarçı
iqtisadiyyat isə sadəcə bir nəfərin qoyduğu qiymətləri tanıyır,
satış əmtəənin tez və ucuz
istehlak edilməsinə deyil, bacardıqca mənfəət əldə etməsinə hesablanır.
-
İnhisarsız iqtisadyyat reklam bolluğu deməkdir. Rəqabət sadəcə əmtəəni
bazara çıxarmaqla məhdudlaşmır. Onun qısa bir zamanda istehlak olunması əsas
şərtdir. Bunun üçünsə reklam lazımdır. Azad rəqabət şəraitində reklam bazarı
durmadan genişlənir. Bazarın sürətli rəqabəti nəticəsində ona aidiyyatı olmayan qəzet,
radio, televiziya, internet kimi KİV
-
lər yaşamaq və fəaliyyət göstərmək imkanı qazanır.
Bu isə xidmət sektorunda
minlərlə yeni iş yerinin açılması deməkdir.
-
Korrupsiyasız, məmur nəzarətində olmayan iqtisadiyyat yeni beyin resurslarının
aşkara çıxarılması deməkdir. Günümüzdə zehni əmək sahələri daha çox pul gətirir
nəinki sənaye. Məsələn informasiya texnologiyaları, reklam, dizayn sahələrindəki
yeniliklər sənayeyə güclü təsir edə bilir, həmçinin bazarda geniş alıcı kütləsi tapır.
Məsələn: Microsoft şirkətlərini məhsulları. Şəffaf sistemdə vətəndaşda öz zehni
məhsulunu kapitala çevirmək stimulu yaranır. O, ilkin kapital qoyuluşu edərək bu
məhsulu satır. Habelə reklam, ticarət şəbəkələrini quraraq bir vasitəçi kimi öz gəlirini
götürür. İqtisadiyyatı monopliyada olan bir dövlətdə isə bunun inkişafı dalana dirənir.
Yəni əqli mülkiyyətin təminatı olmadığından sənin zəhmətin hər zaman mənimsənilə və
başqa biir monopolist şirkətin nəzarətinə keçə bilər. Bu isə ideyanın ancaq kağız
üzərində qalmasına səbəb olur və beyin axını ölkə xaricinə istiqamətlənir. Dövlət özü
inkişaf etmək istədikdə beyin resurslarını xaricdən gətirməyə məcbur olur. Bu isə
milyonlarla əlavə xərc və patent haqqı demə
kdir.
-
Azad, təminatı olan biznes mühiti bank
-
kredit sisteminin sürətli inkişafı
deməkdir. İstənilən kredit götürən şəxs nəzəri olaraq istehlak xərclərini və mənfəətini
hesablayır. Əgər o istehsal etdiyi məhsulu sərbəst şəkildə və bazar qiymətlərinə uyğu
n
sata bilmirsə bu zaman onun götürdüyü krediti təminatlı gələcəyinə yox iflas olmasına
şərait yaradır. Bu isə kreditin ödənilməsində problem yaradır. Girov qoyulmuş əmtəənin
təkrar pula çevrilməsini gecikdirir. Nəticədə kapital şəklində re
a
llaşa bilməyən
pul adi
3
kağızdan az fərqlənir. İnflyasiya sürətlənir. Bazarda qıtlıq yaranır. Ölkə iqtisadiyyatı isə
xaricdən ixraca bağlanır. Monopoliyanın qaldırıldığı, azad biznez şəraitinin olduğu ölkə
isə öz problemlərini çox zaman özü həll etmiş olur.
- Azad biznes
mühiti aşkar olunmamış kapital resurslarının ortaya çıxarılması
deməkdir. Ola bilsin ki, bir ailə çox sayda qiymətli metallara sahibdir. Ancaq bu kapital
istər bankda, istər dövriyyədə reallaşmadıqca metal olaraq qalacaqdır və ailənin
büdcəsinə elə bir fayda gətirməyəcəkdir. Azad biznes mühiti isə qiymətli metal və
əskinasları real əmtəə kapitalına çevirməyə şərait yaradır. Sahibkarlıq fəlaiyyəti üçün
tələb olunan ilkin kapital formalaşır. Bank kreditinə və dövlət köməyinə də ehtiyac
qalmır. Yaradılan biznes obyekti öz sahibkarına daha artıq mənfəət gətirir, həmçinin
dövlətin qiymətli metal ehtiyatlarının dövriyyəsini genişləndirir. Kağız pul kapital olaraq
qarşılığını əldə edir. Korrupsiyalaşmış, məmur nəzarəti olan dövlətdə isə bu resursları
ortaya çıxarmağa inam olmur. Çünki hüququ baza zəifdir və hər şey itirilə bilər. Misal
olaraq SSRİ
-
ni göstərmək olar. Korrupsiya nəticəsində qazanılan pullar qiymətli
metallara çevrilərək evlərdə saxlanılırdı. Kapital dövriyyəsi getmədiyindən dövlətin qızıl
ehtiyatları zəifləyir, pul gücünü itirirdi. Nəticəsi isə hamımıza məlumdur. Milyardlarla
sovet rublu banklarda bataraq getdi.
-
Bürokratiyasız iqtisadiyyat güclü xarici və daxili kapital axını deməkdir.
Bürokratik əngəllərlə qarşılaşmayan sahibkar kapital qoyuluşunu
daha tez reallaşdırıb,
daha tez mənfəət əldə edə bilir. Şəffaflığı təmin olunmuş sistem beynəlxalq siyahılarda
yüksək reytinq yaradır. Bu isə Xarici sahibkarların daha sürətlə axınını təmin edir və
daha böyük kapital qoyuluşu üçün stimul verir.
İstənilən halda yaxın 50 illik gələcəyini təminat altına almaq istəyən dövlət bu
azad biznes mühitinin yaradılmasında maraqlı olmalıdır. Əks
-
halda sosial partlayış və
təlatümlərlə üz
-
üzə qalacaqdır.