10
Nazir Əhmədli
məyə məcbur etdilər. Bu ağır
itkidən sonra dərələyəzlilər
də ata-baba yurdları haqqında çoxsaylı kitablar nəşr etdilər.
Onlarda tarixə geniş yer verilsə də Nazir Əhmədlinin 2017-
ci ilin ilk aylarında “Elm və təhsil” nəşriyyatında çap et-
dirdiyi “D
ərələyəz mahalinin kameral təsviri (1831-ci
və 1842-ci illər)” kitabındakı qədər sənədlilik yoxdur.
Çünki bu kitabların bir qismi şöhrət, bir qismi elmi ad
almaq üçün, bir qismi də təbliğat üçün yazılıb.
Nazir Əhmədli isə ağır zəhmətin bəhrəsi olan ciddi bir
tarixi əsər ortaya qoyub. O, yalnız D
ərələyəz mahalinin
kameral təsvirini rus dilindən çevirməklə kifayətlənm-
yib. Sənədlərə geniş şərhlər yazıb, tarixi qaynaqlara da-
yanaraq bölgə haqqında olduqca dəyərli bilgilər verib.
Bu işin ağırlığını bir faktla oxucuya çatdırım. Uzun
illər kəndimizin ağsaqqallarını, ağbirçəklərini söhbətə tu-
tub qeydlər aparmışdım. Məqsədim bir kitab hazırlamaq
idi. Əlimin altında xeyli material vardı. Nəsillərin təxmini
səcərəsini də hazırlamışdım. Uzun illər həmin materiallar
arxivimdə yatıb qalırdı, yaxud da növbə gözləyirdi. Na-
zir Əhmədlinin “Gabud və gabudlular” kitabını oxuyandan
sonra Göyçə mahalının sənədləri ilə tanış olub-olmadığını
soruşdum. Öyrəndim ki, nəinki Göyçə mahalının, İrəvan,
Qarabağ, Gəncə və b. xanlıqların da Rusiya işğalından sonra
tərtib edilmiş kameral təsviri onda var. Bizim kəndlə bağlı
sənədlərin surətini mənə göndərməsini xahiş etdim. “Yox”
demədi, göndərdi. Sənədləri bir neçə dəfə gözdən keçirdim.
19-cu yüzilin milliyətcə rus olan məmurlarının rus dilində
yazdığı bəzi yerlərini oxuya bilmədim. Sənəddəki adların
çoxu mənə tanış idi. Buna baxmayaraq əlyazmadakı hərf-
ləri dəqiqləşdirə bilmirdim, ölçülər, çəkilər və s.
terminlər
haqqında neçə-neçə kitaba baxmalı oldum. Sonda yanlışlığa
yol verəcəyimdən ehtiyatlanaraq üç gün üzərində işlədiyim
sənədləri Nazir Əhmədliyə göndərib mənə kömək etməsi-
11
Haqq-nahaqq seçilər Haqq divanında
ni xahiş etdim. 2-3 saat sonra Nazir bəydən məktub aldım.
Orada nəinki əlyazmadakı adları oxuyub latın qrafi kasına
çevirmişdi, həm də kimin nə qədər əkin sahəsi olduğunu,
həmin sahələrə hansı bitkilər əkdiklərini, onlardan nə qədər
vergi alındığın, hər ailənin nə qədər mal-qaralası olduğunu,
mal varlığına görə dövlətə nə qədər vergi verdiyini yazmış-
dı. Yəni bunu deməkdə məqsədim odur ki, Nazir Əhmədli
o
qədər işin içərisinə girib, bu sahədə o qədər püxtələşib ki,
ona həsəd aparmamaq olmur.
Dərələyəz haqqında yazanlar arasında tarix elmlər
doktorları, fi lologiya elmləri doktorları, nüfuzlu alimlər,
bu mövzuda araşdırmalar aparıb elmi ad alanlar çoxdur.
Amma Nazir Əhmədlinin hazırladığı kitab sənədlərin zən-
ginliyi ilə, oradakı sənədlərə verilən izahlarla, məntiqli
təhlillərlə öncə yazılanlardan tamamilə fərqlənir. O, kitabı
hazırlayarkən
həm tarixçilik, həm coğrafi yaşünaslıq, həm
şərqşunaslıq, həmi vergi müfəttişliyi, iqtisadçılıq edib, həm
təqvimlər arasındakı fərqlərə aydınlıq gətirib, həm də o döv-
rdə işlədilən ölçü və çəki vahidləri, vergi sistemi haqqında
oxucusuna geniş bilgi verib.
Müstəqillik illərdində millətimizin övladlarının bir-bi-
rinə məhbbətlə yanaşması əvəzinə düşmənçilik, qəzəb,
nifrəti daha da artıb. İnsanların soy-kökünə şübhə ilə ya-
naşmaq, başqasının ata-babasına, nəslinə böhtan atmaq
yoluxucu xəstəlik kimi yayılıb.
Azərbaycan çoxmillətli bir
ölkədir. Burada nəinki millətlər, hətta kiçik etnik qruplar
belə minillərdir dost və mehriban yaşayır. Millətimlə ona
görə fəxr edirəm ki, xınalıq, qırız, buduq, udin, saxur və b.
etnik qrupları assimilə etməyib, onlara qardaş kimi baxıb.
Təəssüf ki, bu gün kimin kimdən xoşu gəlmirsə onun başqa
millətdən olduğunu söyləyir. Bəzən bu təhqir anlamında iş-
lədilir. İş məhkəməyə də daşınır. Məhkəmələr də əllərində
tutarlı qaynaq olmadığından çıxılmaz vəziyyətdə qalırlar.
12
Nazir Əhmədli
Hər bir insanın milli kimliyi ilə qürur duyması onun
təbii haqqıdır. Birisinin soy-kökü haqqında yanlış şayi
ələr
yaymaq da nəinki etik qaydalara sığmır, həm də qanun-
vericiliyimizə ziddir. Bəzən isə məşhur, tanınmış insan-
lara sahib çıxmaq xəstəliyinə tutulanlara da rast gəlirik.
Onlar da fakta, sənədə dayanmadan təbliğat aparır, sonra da
onların haqqının tapdalandıqları haqqında haray-həşir salır-
lar. Qəribədir ki, belələrinin hay-harayına inananlar da olur.
Məşhur elm, mədəniyyət, sənət və siyasət adamları-
na sahiblənmək hərisliyi də, rəhbər vəzifədə işləyənlərin
söy-kökü haqqında böhtanlar
yaymaq da cəmiyyətdəki bə-
rabərsizlikdən doğan bir bəladır. Nazir Əhmədlinin hazır-
ladığı kitaplarda belə dedi-qodu yayanlara, qaragühuçulara
sənədlərin dililə verilmiş sərt çavablar var. Bu kitablardan
məhkəmələrdə sübut kimi istifadə etmək mümkündür.
Yeniyetməlik və gənclik illərimdə kitablarda, qəzet
və jurnallarda yazılanlara, radio və televizyada deyilənlərə
inananların sayı hadisənin iştirakçısının söylədiklərinə ina-
nanlardan çox idi. Doğulduğum kənddə yaşayanların sayı
500-ü keçirdi. Bu kiçik kənddə Aşıq Ələsgəri görənlər, onun
məclislərində iştirak edənlər də az deyildi. Aşığın şəninə
şeir qoşduğu Kəklik də bizim kənddə yaşayırdı. Qocalıb
əldən düşmüş qadın məktəbimizin yanında,
oğlu Qulunun
ailəsində yaşayırdı. Az qala hər gün görür və söhbətlərini
dinləyirdik. Deyilənlərlə yazılanlar arasında bir uyğunsuz-
luğun olduğunu tez-tez eşidirdik. Mən də yazılanlara daha
çox inanlardan olduğumdan, yaşlı nəsilin dediklərinə o
qədər əhəmiyyət vermirdim, amma onların dediklərini də
yadımda saxlayırdım. Orta məktəbin son sinifl ərini Zodda
oxudum. Aşıq Ələsgərin nəvəsi İslam Ələsgərov
bizim ədə-
biyyat müəllimiz idi. Məndə ədəbiyyata maraq oyadan da
İslam Talıb oğlu oldu. Ona bir insan, gözəl pedaqoq kimi
həmişə yüksək sayğım olub. Bizə dərs dediyi zaman baba-