23
Haqq-nahaqq seçilər Haqq divanında
daxilələrə başladı. Gürcüstanın, Gəncəbasarın, Qarabağın
işğalından sonra növbə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarına
çatmışdı. Bu işdə sözsüz ki, feodal pərakəndəliyi, Nadir
şahın öldürülməsindən sonra cırtdan dövlətlər-xanlıqların
əmələ gəlməsi səbəbindən onların işğalının daha da asan-
laşması faktoru həlledici rol oynadı. İrandakı hakimiyyət
boşluğundan istifadə edən bu xanlıqlar hakimiyyətin dadını
duyandan sonra Rusiyanın təhriki ilə əvvəlki status-kvoya
qayıtmaq istəmirdilər.Bu işdə Rusiya dövləti onları hər cür
yağlı vədlərlə qızışdırır və separatçılıq fəaliyyətlərini güc-
ləndirirdi. Sözsüz ki, İranda baş verən iştişaşlar, ara müha-
ribələri, Tehranda hakimiyyəti ələ alan yeni sülalələrin öz
maliyyə dayaqlarını möhkəmləndirmək üçün soyğunçuluq
etmələri də mərkəzdənqaçma qüvvələrini gücləndirirdi və
1828-ci ilin Türkmənçay müqaviləsi ilə başa çatan mühari-
bələrin nəticəsində Rusiya Naxçıvan və İrəvan xanlIqlarını
da ilhaq etdi. Türkmənçay müqaviləsi ilə bu əraziləri ilhaq
etməklə gözü doymayan Rusiya İran hökumətinin üzərinə
gümüş pulla 20 milyon rubl təzminat da yükləmiş və gələ-
cəkdə bu torpaqlarda toplayacağı vergilər haqqında aydın
təsəvvürlərə malik olmaq istəyirdi.
İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ilhaqından cəmi bir
ay keçməmiş çar I Nikolayın fərmanı ilə bu iki xanlıq ləğv
edilərək onların yerində Erməni Vilayəti yaradıldı. İmperi-
yanın buradakı dayaqları, sadiq nökərləri olan ermənilərin
miladdan sonra IV əsrdən sonra 1500 illik arzularının həya-
ta keçməsində birinci addım atılmış, bu torpaqlar xristian
dövlətinin protektoratına keçmişdi, indi onun II mərhələ-
si-Erməni Vilayətinin erməniləşdirilməsi dururdu. Erməni
Vilayətinin yaradılması haqqında I Nikolayın fərmanından
sonra bu proses də başlandı-erməni zabiti Lazarevin başçı-
lığı ilə İranın Salmas, Xoy, Maku və digər vilayətlərindən,
eləcə də Türkiyədən buralara-keçmiş Naxçıvan və İrəvan
24
Nazir Əhmədli
xanlıqlarının ərazisinə ermənilərin köçü başlandı. Təbliğat
və təşviqatın kifayət etmədiyini görən Rusiya hökumə-
ti köçənlər üçün maddi yardım göstərməkdən başqa, yeni
məskunlaşdıqları yerlərdə ermənilərin 6 il vergidən azad
olunması haqqında güzəşt də vermişdi.
Əgər işğaldan qabaq Erməni Vilayətini təşkil edən
Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarında 11.251 müsəlman ailə-
si və 60.026 nəfər yaşayırdsa (müsəlmanlar 73,1 % təşkil
edirdi), işğaldan sonra qısa müddət ərzində İrandan 6.279
ailə (32.553 nəfər) və Türkiyədən 3.671 ailə(21.618) nəfər,
cəmi 9.950 ailə(54.174 nəfər) erməni köçürməklə, milli tər-
kibi dəyişməyə nail oldular. Bu köçürmələrdən sonra artıq
müsəlmanlar vilayətin cəmi 44 %-ni təşkil edirdilər(vilayə-
tin ümumi əhalisi 136.260 nəfər idi). Qeyd etmək lazımdır
ki, erməni köçü 1828-ci ildən sonra da davam etmişdir.
Bu iki xanlığın, eləcə də Qarabağın, Zəngəzurun tale-
yində məşum rol oynayan tarixlərin biri də birinci dünya
müharibəsinin gətirdiyi fəlakətlərin bir parçası olaraq qəd-
dar və quldur Andranikin və onun kimi digər erməni silahlı
dəstələrinin Qafqazda törətdiyi yanğın və qırğınlarla bağ-
lıdır.
Qafqaz türklərinin həyatındakı növbəti faciə 1948-ci
ildə baş verdi-o vaxt Sovetlər İttifaqının rəhbərliyində təm-
sil olunan A.Mikoyanın dövlət rəhbərliyinə yarınması və
fi tnə-fəsadları nəticəsində Ermənistan SSR adlanan ərazidə
yaşayan azərbaycanlıların xaricdən Ermənistana gətiriləcək
ermənilərə yer açmaq üçün Azərbaycana köçürülməsi baş
verdi. 1953-cü ildə İ.Stalinin ölümündən sonra rejimdə baş
verən yumşalmadan istifadə edərək, bu insanların xeyli his-
səsi yenidən öz doğma yurd-yuvalarına qayıtdılar.
1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ ətrafında baş verən mü-
naqişələrin nəticəsi olaraq bütün türklər bu dəfə son nəfə-
rinə qədər doğma yurdlarından məhrum edildilər.
25
Haqq-nahaqq seçilər Haqq divanında
Taleyin istehzasına bax ki, bu insanların həyatında-
kı məşum tarixlərin hamısı 8 rəqəmi ilə bitir-1828, 1918,
1948, 1988...
O vaxt Erməni Vilayəti üzrə İdarədə müşavir vəzifə-
sində çalışan İ.Şopen yazır ki, bu əraziləri fəth edən və
Erməni vilayəti üzrə İnzibati İdarənin başçısı təyin olunan
Paskeviç məni yanına çağırıb təklif etdi ki, yeni yaradılan
Erməni Vilayətini inventarlaşdırım: burada yaşayan bütün
əhalini siyahıya alım, onun coğrafi yasını, tarixi abidələrini,
ümumiyyətlə hər şeyini təsvir edim. Mən onun təklifi ni qə-
bul edib 1829-cu ilin aprel ayında işə başladım və 1832-ci
ilin may ayında bitirdim.
Göründüyü kimi, çar hökuməti ələ keçirdiyi əraziləri
bir daha itirməmək və ondan maksimum faydalanmaq üçün
oralarda olan hər şeyi-hətta əhalinin mentalitetini də öyrə-
nir və ondan yararlanırdı.
Əslində İ.Şopenin müəllifi olduğu 1831-ci ilin Kame-
ral siyahısı Erməni Vilayətində bu tipdən tərtib edilən ilk
belə sənəd deyildi. Türkmənçay Müqaviləsinin şərtlərinə
görə İran hökuməti bu xanlıqlara aid bütün maliyyə-vergi
sənədlərini 6 ay ərzində Rusiya hökumətinə təqdim etməli
idi ki, yeni idarəçilər keçmiş xanlıqların ərazisində yığılan
vergilər haqqında aydın təsəvvürə malik olsunlar və ver-
gi yığanda həmin sənədə əsaslansınlar. İrəvan xanlığında
tərtib olunan bu tipli əsas sənəd İrəvan xanının Vəziri(onu
maliyyə naziri də adlandırırlar) Mirzə İsmayılın tərtib et-
diyi sənədlər idi. Bu sənədlərin saxtalaşdırılacağından və
vergiləri az göstərəcəyindən şübhələnən İrəvan Əyaləti İn-
zibati İdarəsi onu yoxlamış və ciddi olmasa da bəzi uyğun-
suzluqlar aşkar etmişdi.
Naxçıvan əyaləti üzrə Şopendən əvvəl tərtib edilmiş
sənədlərlə vəziyyət daha dolaşıq idi.Naxçıvan əyaləti üzrə
vergi yığmaq üçün Paskeviçin tapşırığı ilə general Merli-
Dostları ilə paylaş: |