HASAN BASRİ ÇANTAY’IN KİŞİLİĞİ
Özer Çetin
Özet
Psikolojik yaklaşımların kendilerine özgü kişilik kuramları
ileri sürmeleri nedeniyle çok sayıda kuram ortaya çıkmıştır. Gelişti-
rilen kuramlarla İslâm’ın insana bakışı arasında önemli farklılıklar
vardır. İslâm toplumlarında bu kuramlarla kişiliği anlama girişimin-
de bulunmak yaklaşım olarak doğru değildir. Bu nedenle İslami
kişilik kuramlarının geliştirilmesi zorunluluk olarak karşımıza çık-
maktadır. Kuramların geliştirilmesinde İslâm kaynaklarındaki kişi-
likle ilgili kavramlar, İslâm düşünürlerinin konu ile ilgili görüşleri
ve İslâmî kişiliği temsil yeteneği güçlü şahsiyetler dikkate alınmalı-
dır.
Anahtar kelimeler: Kişilik, dindarlık, teori
HASAN BASRI ÇANTAY’S PERSONALITY
Abstract
As psychological approaches suggested their specific theories,
a large number of personality theories had emerged. There are im-
portant differences between human perspective of Islam and theo-
ries of personality. It is not true as an approach to attempt under-
standing personality in Islamic societies with these theories. For this
reason, the developing of Islamic personality theories emerge as an
obligation. For development of theories, concepts related to person-
ality in the Islamic sources and the views of Islamic thinkers and
people who have stronger ability to represent the Islamic personali-
ties should be considered.
Keywords: Personality, religious, theory
Giriş
İlk çağlardan itibaren kişiliği anlamaya dönük çabalar felsefe
içinde hep var olmuştur. Geçtiğimiz yüzyılın başlarında psikolojinin
Yrd. Doç. Dr. Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi.
2 Özer Çetin
Dicle Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi
Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2
bağımsız bir disiplin olmasıyla birlikte bilimsel olarak incelenmeye
başlamıştır. Freud, bu konuda öncü olup kişiliği ilk kez bilimsel
olarak ele alan kişidir.
1
Daha sonra ekol düzeyindeki psikolojik yak-
laşımların kendilerine özgü kişilik kuramları ileri sürmeleriyle çok
sayıda kuram ortaya çıkmıştır. Fakat bu kuramlar felsefi yaklaşım-
lardan uzak kalamamışlardır.
2
Onları sınama amacıyla yapılan
amprik araştırmalar sonucu günümüzde önemli bir birikim oluşmuş-
tur. Bu sayede kişilik hakkındaki genel tablo daha iyi görülmeye
başlamıştır. Tanımı konusunda bir uzlaşı olmamasına rağmen
3
kalı-
tım, cinsiyet, aile, eğitim, kültür, din gibi faktörlerin kişiliği etkile-
diği anlaşılmaktadır.
Psikolojide yapılan kişilik çalışmalarına paralel olarak din
psikolojisi alanında din ve kişilik konusunu ele alan çalışmalar ya-
pılmıştır. Yapılan bu çalışmalar dönemin bilimsel yaklaşımından
etkilenmiştir. 20.yüzyılın ilk yarısında Freud’un dini nevrotik bir
eğilim,
4
dinî ritüelleri obsesif davranış olarak görmesi,
5
Adorno’nun
dinin otoriteryen kişiliği geliştirdiğini ileri sürmesi
6
gibi olumsuz
yaklaşımların estirdiği sert rüzgârların etkisinde kalan araştırmacılar
din ve dogmatiklik, önyargılılık, yeni tecrübelere kapalılık gibi ne-
gatif tutumlar arasında ilişki kurmuşlardır. Günümüzde ise bu yak-
laşımların etkisi azalırken dinin kişilik üzerinde olumlu katkılarının
olduğu yönündeki görüş giderek ağırlık kazanmaya başlamıştır.
Kişilik konusunda yapılan araştırmaların hız kazanması fay-
dalarının yanında bazı sıkıntılar doğurmaktadır. Çünkü günümüz
kişilik çalışmaları ağırlıklı olarak Avrupa ve Amerika kaynaklıdır.
Araştırmacılar kendi iç dünyalarından, yaşadıkları kültürel çevre-
1
Gürses, İbrahim, Dindarlık ve Kişilik, Emin Yayınları, Bursa, 2010, s.15-16.
2
Feist, Jess,-Feist, Gregory J. Theories of Personality, Sixth Edition, Mcgrow
Hill, New York, 2006, s. 3.
3
Mehmedoğlu, Ali Ulvi, Kişilik ve Din, Dem Yayınları, İstanbul ,2004, s.42
4
Freud, Sigmund, Din ve Toplum Dinin Kökenleri, IV. baskı, Çeviren Selçuk
Budak, Öteki Yayınevi, Ankara, 1999, s. 179-237.
5
Freud, Dinin Kökenleri, s. 31-40.
6
Gürses, İbrahim, Kölelik ve Özgürlük Arasında Din, Arasta Yayınları, Bursa,
2001, s. 30.
Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği 3
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2
den, mensubu oldukları dinden etkilenmektedirler. Geliştirdikleri
modeller başka kültürlere uygulandığında bazı sakıncalar ortaya
çıkmaktadır. Şüphesiz farklı kültürel ortamlarda kişilikler arasında
benzerlikler olabilir. Bunu tespit etmek için önce değişik kültürlere
özgü kişilik kuramlarının geliştirilmesi daha sonra ise bu kuramlar-
dan yararlanılarak yapılacak çalışmalarla benzerlikler ve farklılıkla-
rın ortaya konması gerekir.
Kişilik ve din ilişkisi, din psikolojisinin önemli konularından
birisidir.
7
Dinler kendilerine özgü insan anlayışı nedeniyle mensup-
larının kişiliklerini etkiler. Yahudi, Hıristiyan, Müslüman veya Bu-
distlerin kişiliklerinde dine bağlı farklılıkların olması kaçınılmazdır.
Örneğin, İslâm’a göre insan kalp gibi ruhsal yetenekleri vasıtasıyla
kutsalla ilişkili olup duyu ötesi ilhamlara açık bir varlıktır.
8
Allah
yaratırken ona ruhundan bir nefha üflemiş
9
ve en güzel şekilde ya-
ratmıştır.
10
İslâm düşünürleri Kur’an ve Sünnet merkezli fıtrat, kalb,
ruh, nefs,
11
gibi kavramlarla insanı açıklamaya çalışmış,
12
madde ve
ruhtan oluşan bir varlık olarak görüp kişiliğini oluşturan faktörler
arasında bir bütünlük ve dengenin bulunduğuna dikkat çekmişler-
dir.
13
Bu yaklaşımlar kültürün tüm alanlarına yansımış doğrudan
veya dolaylı olarak Müslümanların kişiliğini etkilemiştir.
Batı kaynaklı kişilik çalışmalarının tamamına yakın bir kıs-
mında insanı duyularla sınırlandıran Aristocu yaklaşım egemen ol-
muştur. Bunun sonucu birçok araştırmacı insanın manevi yönünü
7
Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, İz Yay., İstanbul, 2010, s. 52-54; Mehmedoğlu,
Kişilik ve Din, s. 78-100.
8
Bkz. Özer Çetin, “İmgelem Yetisi ve Bazı Dini Olgular”, UÜ. İlahiyat Fakültesi
Dergisi, C.20, Sayı 1, 2011, s. 157-190.
9
Hicr, 15/29; Sad, 38/72; Secde, 32/9.
10
Tin, 95/5.
11
Bkz. Hayati Hökelekli, “Kur’an’da Nefs Kavramı Bağlamında İnsan Psikoloji-
siyle İlgili Bazı Özellikler”, İslâm Psikolojisi Yazıları, Dem Yayınları, İstanbul,
2009, s. 43-60.
12
Bkz. Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, TDV Yayınları, Ankara, 1993, s. 22-48.
13
Sezen, Yümni, İslam Sosyolojisine Giriş, İstanbul, 1994, s. 69; Ardoğan, Re-
cep, Kur’an ve İnsan Psikolojisi, İlkadım Yayınları, Ankara, 1998, s. 17.
Dostları ilə paylaş: |