dövlətlərinin yaranmasına dair” (1971), “9'cu yüzilliyin 2'ci yarısında Misirdə sənətkarlıq və
ticarət” (1972) kimi çox dəyərli elmi əsərləriylə burada yaxından tanıĢdılar, ancaq olduqca qəliz
qədim ərəbcə əlyazmaları asanlıqla oxuması və tərcümə etməsi xüsusi məmnunluqla qarĢılandı.
Bu üzdən də intellektual bir kollektivə uyğunlaĢma mərhələsi uzun sürmədi.
Yenidən alimlik həyatına baĢlayan Bəyə öncə ərəb dilindəki əlyazmaların elmi təsviriylə məĢğul
olmaq tapĢırıldı. Əslində yaradıcılıqdan, axtarıĢlardan uzaq olan və daha çox laborantlara həvalə
edilən bu iĢ Bəyin imkanlarına yaraĢmasa da etiraz etmədi. Ancaq etirazını elmi çalıĢmalarıyla çox
mədəni Ģəkildə bildirdi - Fondda iĢlədiyinin elə ilk iki ilində 5 ümumittifaq səviyyəli elmi yığıncağa
qatılaraq bir-birindən dəyərli və orijinal elmi məruzələr oxudu: «“Vəfayat əl-ə‟yan”ın bir
əlyazması haqqında» (Bakı, 1977), “9'cu əsrdə Misir əhalisinin sinfi-ictimai quruluĢu” (Moskva,
Ġyun 1977), “Ġbn Xəlliqanın elmi yaradıcılığı” (Tiflis, 1977), «“Sührəverdiyyə” sufi ordeni
haqqında» (Moskva, 1978) və b. Sonuncu məruzənin dinlənildiyi SSRĠ EA ġərqĢünaslıq
Ġnstitutunun rəhbərliyi 18 Dekabr 1978'də Respublika Əlyazmalar Fondunun direktoru, professor
Cahangir Qəhrəmanova məktub göndərərək buradakı “Ġslam və cəmiyyət” konfransında fəal
iĢtirakına və maraqlı məruzəsinə görə Əbülfəz Əliyevə təĢəkkürünü bildirdi. Məhz bu məktubdan
bir qədər sonra alimin institutda mükafatlandırılması qərara alındı və 24 Aprel 1979'da o, iĢlədiyi
Ģöbədə baĢ elmi iĢçi vəzifəsinə keçirildi.
Əlyazmalar Fondunun kollektivi arasındakı səmimi mühit, özünə qarĢı duyduğu olduqca məhrəm
münasibət Əbülfəz bəyin əhval-ruhiyyəsində ciddi dönüĢ yaratdı. Bu dönüĢ o qədər köklü oldu ki,
onu hətta evlənməyə də razı sala bildilər, halbuki indiyədək bundan qəti Ģəkildə imtina edirdi. Bu
imtinanın səbəbini dostu Vaqif Bayatlıya sonralar belə anlatmıĢdı:
Mübarizə yoldaĢlarımla birgə
ĢərtləĢmiĢdik ki, ailə qurmayaq, çünki tutulacaqdıq. Elə də oldu - tutulduq. “Sonra məsələnin
kökü çöndü. Bəzi adamlar meydandan qaçmaq üçün özlərinə bəraət qazandırırdılar. Deyirdilər ki,
Əbülfəzə nə var, subaydır, ailəsi yox, uĢağı yox. Onun üçün asandır, sənin axı ailən, uĢağın var.
Belə deyib çox adamlar meydandan çəkilirdi. Ona görə də fikirləĢdim ki, biz də ailə qurmalıyıq.
Əgər bu yolda gediriksə ailə də qurban olsun, uĢaq da qurban olsun. Bunu tək biz eləməmiĢik,
bizdən qabaq yüzləri eləyib.
Məmmədəmin Rəsulzadənin yanında biz kimik? Yəni bu yol millətimizin böyüklərinin Ģəxsində
keçilib”.
Beləliklə, 41 yaĢlı Əbülfəz bəy 28 Sentyabr 1979'da özünün Kələkidəki yaxın qohumu - Ordubad
mahalında böyük nüfuz yiyəsi olan din xadimi Mir Yəhya ağanın nəvəsi və Mirbaba ağanın qızı
Həlimə xanımla ailə qurdu. Kələkidə keçirilən məclisin toybəyi tanınmıĢ ĢərqĢünas Vasim
Məmmədəliyevdi. Təbii ki, bu əlamətdar hadisə Bəyin sonrakı yaĢamında özünün müsbət izini
buraxdı. Övladlarının: qızı Çilənay və oğlu Ərturqutun dünyaya gəlməsiyləsə Bəyin Ģəxsi
həyatında bütünlüklə yeni dönəm baĢlandı.
Əlyazmalarla iĢin özünəməxsus çətinlikləri çoxdur; burada bəzən hətta dili çox gözəl bilmək də
dada yetmir - gərək bir sıra xətləri, dövrün katiblik ənənələrini və b. da yaxĢı biləsən. Artıq
əlyazmalarla bağlı istənilən elmi problemi nəinki özü həll edən, hətta baĢqalarını da öyrətməyə
baĢlayan Əbülfəz bəyin təcrübəsindən daha ciddi iĢlərdə yararlanmaq qərara alındı - 8 Dekabr
1980'də o, iĢlədiyi Ģöbənin müdiri vəzifəsinə keçirildi və Fonddakı ərəbcə əlyazmaların
kataloqlarının hazırlanmasına rəhbərlik ona həvalə edildi. Bu iĢə o, xeyli əmək sərf etdi və həmin
kataloqun ikinci cildinin nəĢrə hazırlanmasında həlledici rolu oldu.
Ġxtisasca tarixçi olan Əbülfəz bəyi orta əsrlərdə Yaxın və Orta ġərqdə elmlərin təsnifatı daha çox
maraqlandırırdı. O, əlyazmalarla iĢlədiyi vaxt bu mövzuyla bağlı çoxlu qeydlər etmiĢ,
ümumiləĢdirmələr aparmıĢ, nəticələr çıxarmıĢdı. Doğrudur, hələ 30 May 1973'də ADU'nun tarix
fakültəsinin elmi Ģurası ona doktorluq dissertasiyası kimi “Abbasilər xilafətində daxili siyasi
mübarizə (9'cu əsr)” mövzusunu təsdiqləmiĢdi, ancaq həbsindən sonra bu mövzuyla məĢğul
olmadı. Əlyazmalarla iĢ zamanı o məhz elm tarixiylə məĢğul olmağı qərarlaĢdırdı və doktorluq
dissertasiyası mövzusu olaraq orta əsrlərdə elmlərin təsnifatı tarixini seçdi, bu sahədə ciddi
araĢdırmalar aparmağa giriĢdi.
Bəy savadlı alim olduğu qədər də qəlibəsığmaz iĢçiydi. Belə ki, heç bir inzibati cəza ona tələbəlik
və aspirantlıq dövründən alıĢdığı gecələr yazıb-oxumaq vərdiĢini tərgitdirə bilmirdi; nəticədə o,
səhərə yaxın yatır və iĢə həmiĢə günorta gəlirdi. Dəfələrlə edilən xəbərdarlıqlar bir nəticə
vermədikdə 26 Dekabr 1981'də (SSRĠ'də ciddi əmək intizamı yaratmaq istəyən Yuri Andropovun
dövründə) ona “sistematik iĢə gecikməyə görə” töhmət verildi. Ancaq Fond rəhbərliyi çox tezliklə
inandı ki, onun iĢ rejimini dəyiĢməyə çalıĢmaqdan əbəs iĢ yoxdur və buna görə də artıq onunla
bu mövzuda söhbətlər kəsildi. Yeri gəlmiĢkən, bu həqiqətən imtiyazlı münasibətə Əbülfəz bəy
Fondda qazandığı müstəsna Ģəxsi nüfuzu sayəsində nail olmuĢdu; belə ki, hətta Cahangir
müəllimin özü də onunla son dərəcə ehtiramla rəftar edirdi.
1985'in Oktyabrında Əbülfəz bəy bir illiyə Moskvaya - SSRĠ EA ġərqĢünaslıq Ġnstitutuna “Elmlərin
təsnifatı tarixi (Yaxın və Orta ġərq. 10-17'ci əsrlər)” mövzusu üzrə stajkeçməyə göndərildi. O,
1986'nın Oktyabrınadək bu Ģəhərdə araĢdırmalar apardı. Moskvadan qayıdandan sonra da elmi
tədqiqatını davam etdirdi. Orta əsrlər Azərbaycan alimi Məhəmmədəli ġirvaninin elm tarixinə aid
“Əl-fəvaid əl-Xaqaniyyə” kitabının təhlili və türkcəmizə tərcüməsiylə məĢğul oldu.
Moskvada iĢləməsi Ģöbəyə rəhbərliyə imkan vermədiyi üçün o, 16 Ġyun 1986'da “ġərq yazılı
abidələri” Ģöbəsinin müdiri vəzifəsindən azad edilib “MənbəĢünaslıq və elm tarixi” Ģöbəsinə baĢ
elmi iĢçiliyə keçirildi. ĠslamĢünaslıq üzrə Azərbaycanda ən savadlı alimlərdən biri sayılan Əbülfəz
bəy artıq instituta çevrilmiĢ və yeni binaya köçmüĢ bu elm ocağında islam hüququyla da məĢğul
olur və bu sahədə mütəxəssislər yetiĢdirilməsində əlindən gələni edirdi. O, aspirantlarına adicə
elmi rəhbər kimi deyil, qayğıkeĢ bir müəllim kimi yanaĢır, onların, araĢdırdıqları mövzunu
hərtərəfli mənimsəməsiyçün əməlli-baĢlı dərs keçirdi.
“Qırmızıbayraqlı” durğunluq illərini əlyazmalar arasında keçirən, siyasi fəaliyyətini bütünlüklə gizli
aparmağa məcbur olan Bəy bu 10 ili bir alim kimi də boĢuna buraxmadı. Səksəninci illərin
ortalarında Azərbaycan televiziyası əlyazmalarımızın təbliğinə geniĢ yer verməyə baĢladı. Sözsüz
ki, onlardan danıĢacaq mütəxəssislər içərisində ən ağır çəkililərdən biri də Əbülfəz bəydi. Ġlk
veriliĢlərdən sonra təbliğatçün yenidən geniĢ auditoriya tapdığını görən Bəy öz millətçi
düĢüncələrini ekrandan elmi çıxıĢlarıyla yaymağa baĢladı və tezliklə tamaĢaçıların rəğbətini
qazandı. Ġnstitutun “Əlyazmalar xəzinəsində” toplusundasa onun “Hənəfilik və onun əsas