Misirdə olmaq fürsətini əldən verməyən Əbülfəz bəy canlı ərəb dilini daha yaxĢı öyrənmək, bu
ölkənin keçmiĢinə və indisinə incəliklə bələd olmaqçün bütün boĢ vaxtlarını yerli camaat arasında
keçirdi, tarixi mədəniyyət abidələrini gəzdi, məĢhur ehramların dəfələrlə qonağı oldu, fironlar
dövründəki Misir əhalisinin yadigarları sayılan qədim qibtilərin çağdaĢ durumu, adət-ənənəsi,
onların türklərlə tarixi əlaqələriylə yaxından maraqlandı. Bu ölkədə yaĢadığı müddətdə o,
türklərin ərəb tarixindəki rolunu da öyrənməyə can atdı və bu məqsədlə ərəb dilində çıxmıĢ çoxlu
kitablar əldə etdi.
Təbiətcə hədsiz əliaçıq olan, heç vaxt pul yığmaq həvəsində bulunmayan Bəy Misirdə
qazandıqlarını Azərbaycanın təbliğinə həsr etdi, öz ölkəsini, xalqını burada tanıtmaq istədi. Bu
iĢsə sovet rejiminin ayrılmaz atributuna çevrilmiĢ xüsusi idarənin gözündən yayınmadı və gənc
tərcüməçiyə bir-birinin ardınca irad və xəbərdarlıqlar edildi. Ancaq Sovetlər Birliyinin baĢçısı
Nikita XruĢĢov Misrə gələndə Əbülfəz bəyin onun ünvanına kəskin sözlər iĢlətməsi xüsusi
idarənin səbir kasasını daĢdırdı. Bunun nəticəsində tərcüməçi vaxtından xeyli qabaq - 25 Oktyabr
1964'də Bakıya dönməli oldu.
ZĠYA BÜNYADOVUN ASPĠRANTLIĞINDAN BAġ MÜƏLLĠMLĠYƏDƏK
BirləĢmiĢ Ərəb Respublikasından (Misirdən) Vətənə qayıtmalı olan Əbülfəz bəy Azərbaycan
Dövlət Universitetinin - indiki BDU'nun əyani aspiranturasına Asiya və Afrika ölkələri tarixi üzrə
girdi (1 Yanvar 1965) və görkəmli tarixçi Ziya Bünyadov onun elmi rəhbəri oldu.
Türklərin dünya tarixindəki rolunu elm aləminə tanıtmaqçün gənc aspirant o dövr üçün, demək
olar ki, bütünlüklə zülmət içində qalmıĢ bir mövzuya üz tutdu - çağdaĢ Misir, Suriya, Livan,
Ġordaniya və Fələstini bütünlüklə öz ağalığı altında birləĢdirib müstəqil bir dövlət qurmuĢ, 36
ildən artıq hökmdarlıq etmiĢ türk köklü Tulunilər dövlətinin tarixini öyrənməyə giriĢdi. Sovet tarix
elmində olduqca qısqanclıqla yanaĢılmıĢ, haqqında yalnız bəzi dodaqucu abzaslar yazılmıĢ bu
dövlətin keçmiĢini öyrənməyə çalıĢmaq doğrudan-doğruya oğul istəyirdi. Misirdən gətirdiyi, Bakı,
Moskva, Leninqrad və Tiflis kitabxanalarında oxuduğu yüzlərcə kitab və əlyazmadan əsl
gerçəkliyi ortaya qoyanda aradan gecəsi-gündüzü bilinməyən üç gərgin il keçmiĢdi. Tarix elmləri
namizədi alimlik dərəcəsi almaqçün 26 Fevral 1970'də müdafiə etdiyi “Tulunilər dövləti
(868-905)” adlı dissertasiya iĢiylə (elmi rəhbər: Ziya Bünyadov, opponentlər: Cəfər Ġbrahimov,
Məmməd Azərlu) tanıĢ olan tarixçi yoldaĢları gənc araĢdırıcının zəkasının geniĢliyinə, enerjisinə
və alimlik bacarığına heyran qalaraq bu əsəri doktorluq iĢinə bərabər tutdular. Beləliklə, dünya
tarixĢünaslığında bu türk xanədanı haqqında ilk sanballı elmi əsər Azərbaycanda yaradıldı və
onun yaradıcısı 31 yaĢlı Azərbaycan ĢərqĢünası Əbülfəz Əliyev oldu! (Həmin dissertasiyanı
Ə.Elçibəyin silahdaĢı Fazil Qəzənfəroğlu 1997'də Ġstanbulun “Ötüken” nəĢriyyatında
“Tolunoğulları dövləti (868-905)” adı altında kitab Ģəklində nəĢr etdirib).
Aspirantlıq müddəti baĢa çatanda (1 Yanvar 1968) onu ADU'nun “Asiya və Afrika ölkələri tarixi”
kafedrasına müəllim götürdülər. BaĢlıca olaraq ĢərqĢünaslıq (II, III, V kurslar), tarix (II, III
kurslar) və kitabxanaçılıq (II kurs) fakültələrində dərs deyirdi.
Bu vaxt artıq gizli təĢkilatın üzvləri yenidən Bakıya dönmüĢ və çoxdan öz fəaliyyətlərini bərpa
etmiĢdilər. Malik Mahmudov iĢlədiyi ərəb dövlətindən gələrkən oradan Müsavat Partiyasının
proqramını da taparaq özüylə gətirmiĢdi. (O, bu proqramı ərəb dilindəki materialların arasında
ərəb əlifbasıyla türkcə köçürmüĢdü). TəĢkilatın proqramının əsasında məhz Müsavatın proqramı
dururdu.
Müəllimliyə “baĢ saxlamaq” vasitəsi kimi yox, millətin azadlığına xidmət edəcək gənclər
yetiĢdirmək missiyası kimi baxan Əbülfəz bəyin davranıĢı tezliklə fakültə dekanlığının, partiya
təĢkilatının, kafedra rəhbərliyinin diqqətini cəlb etdi. Ġlk dəfə onun fəaliyyəti hələ 1969'da
dekanlıqda müzakirə olunmuĢ, ona xəbərdarlıqlar edilmiĢdi. Bu, o vaxtdı ki, Azərbaycan KP
MK'nın yeni I katibi H.Əliyev onun elmi rəhbəri Ziya Bünyadovu 1969'un Avqust plenumunda
xalqlar dostluğunun sütununu uçuran millətçi alim adlandırmıĢdı.
30 Sentyabr 1970'də SSRĠ Ali Attestasiya Komitəsi Əbülfəz bəyə tarix elmləri namizədi alimlik
dərəcəsi verilməsini təsdiq etdi. Artıq rəsmən qazandığı alimlik statusu onu, təbii ki, bir sıra
maddi və mənəvi imtiyazlara yiyələndirdi, hər Ģeydən qabaq, baĢ müəllim olmasını sürətləndirdi.
“Ə.ƏLĠYEV AZƏRBAYCAN GƏNCLƏRĠNĠN QEYRĠ-RƏSMĠ LĠDERĠDĠR”
O, universitetdəki müəllim yoldaĢlarının əksərindən bir sıra keyfiyyətlərinə görə kəskin seçilirdi.
Bu dövrdə Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə göndərilən gizli ərizə və məlumatlar
bu fərqin mahiyyətini açıqlayan, Bəyin müəllimlik fəaliyyətini güzgü kimi doğru-düzgün göstərən
ən inanmalı qaynaqlardır.
DTK'nın universitetdəki dayaqlarından sayılan, “Dosent” Ģərti adı verdiyimiz müəllim bu orqana
yazırdı:
“Qeyd etməliyəm ki, Əbülfəzin tələbələrlə münasibəti müəllim Ģəxsiyyətinə yaraĢmayan
tərzdə qurulub. O, tələbələrlə öz yaĢıdları, dostları kimi rəftar edir. Mən dəfələrlə bunu ona irad
tutmuĢam”.
Evlənmə yaĢı çoxdan ötmüĢ, ancaq həyatını mübarizəyə həsr etdiyindən bunu ağlına belə
gətirməyən, kirayə mənzillərdə yaĢayan (Hərbi xəstəxananın, Bakı Sovetinin, Hökumət evinin,
Nərimanov abidəsinin, Mərkəzi Univermağın... yaxınlığındakı evlərdə və b. yerlərdə kirayədə
qalıb) Əbülfəz bəy tələbələrin ürək dostuna çevrilmiĢdi. Onun istər auditoriyada, istər
çayxanalarda, istərsə də öz mənzilində tələbələriylə apardığı söhbətlərdə Azərbaycanın
müstəmləkə durumu, Moskvanın milli əritmə (assimilyasiya) siyasəti, Vətənimizin ikiyə
parçalanması, ümumtürk mədəniyyətinin təbliği daimi mövzular olmuĢdur.
DTK'ya yazılanlardan:
“Ə.Əliyevin tələbələrə danıĢdığı bəzi cümlələri olduğu kimi sizə çatdırıram:
Vahid Azərbaycan dövlətini yaratmaq lazımdır. Hal-hazırda Azərbaycanın və Azərbaycan xalqının
bir hissəsi Ġranda və Ġraqda, bir hissəsi də SSRĠ'nin tərkibindədir. Buna görə də onları
birləĢdirməyə çalıĢmalıyıq.
Əliyevin fikrincə, Stalin Tehran konfransının qərarı ilə Sovet qüvvələrini Cənubi Azərbaycandan
çıxarmaqla səhvə yol verib”.