Hər suala bir cavab
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
yuxarıya qalxan rütubətli, isti havanı əvəz etməsi nəticəsində aşağı təzyiq yaranır ki, bu da güclü küləklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yüksək təzyiq isə əksinə, yaxşı hava deməkdir. Şimal yarımkürəsinin yüksək təzyiqli nahiyələrində küləklər saat əqrəbi istiqamətində əsir. Təzyiq aşağı düşəndə isə, əksinə. Yəni küləyin istiqamətini belə qabaqcadan söyləmək mümkündür. Metereoloqlar müxtəlif təzyiqli sahələrin yerdəyişməsinin sürətini də bilirlər. Bütün bu detallardan xəbərdar olandan, dünyanın ən müxtəlif yerlərindəki havanın vəziyyəti haqda dəqiq məlumatlar alandan sonra istənilən yerdə havanın necə olacağını qabaqcadan təsəvvür etmək mümkündür!
N
Qədim zamanlardan insan fəsillərin dəyişməsinə heyran qalır, onun içində müəyyən suallar yaranırdı. Niyə yayda isti olur, qışda soyuq? Niyə qışda gecələr yaydakından daha uzundur? Biz bilirik ki, Yer həm Günəş ətrafında, həm də öz oxu ətrafında fırlanır. Günəş ətrafında dövrə vuararkən o həm də fırfıra kimi öz oxu ətrafında hərlənir. Əgər Yer oxu (Şimal və Cənub qütbləri arasındakı xəyali xətt) Yerin Günəş ətrafında dolanma orbitinə nisbətdə düz bucaq altında olsaydı, onda ilin fəsilləri deyilən bir şey olmayacaqdı, günlərimiz isə bir-birini tam təkrar edəcəkdi. Lakin Yer oxu mailidir. Niyə? Məsələ bundadır ki, Yerə müxtəlif qüvvələr təsir edir. Əvvəla, bu, Günəşin cazibəsidir; ikincisi, Ayın cazibəsidir; üçüncüsü isə Yerin özünün fırlanmasıdır. Nəticədə Yer Günəş ətrafına maili vəziyyətdə dövrə vurur. Bu vəziyyət bütün il boyu dəyişməz qaldığından Yer oxu həmişə bir nöqtəyə baxır – Qütb ulduzuna. Bu o deməkdir ki, ilin müəyyən bir hissəsində Şimal qütbü Günəşə baxır, qalan hissəsində isə onu görmür. Həmin bu maili vəziyyət ucbatından Günəşin birbaşa şüaları hərdən Yer kürəsinin ekvator xəttindən şimaldakı hissəsinə, hərdən ekvator nahiyəsinə, hərdən də ekvatordan cənuba işıq salır. Düz bucaq altında enən Günəş şüalarının müxtəlif mövsümlərdə Yerin müxtəlif güşələrinə düşməsi səbəbindən planetimizin müxtəlif yerlərində ilin fəsilləri dəyişir. Şimal yarımkürəsi Günəşə sarı çevriləndə ekvatordan şimalda yerləşən ölkələrdə yay, cənubdakılarda isə qış olur. Düz şüalar Cənub yarımkürəsinə düşəndə isə orada yay, Şimal yarımkürəsində isə qış olur. İlin ən uzun və ən qısa günləri qış və yay “gündönümü” adlanır. Bütün yer üzündə ildə gecə ilə gündüzün bərabər olduğu cəmi iki gün var. Gecə ilə gündüzün bərabərliyi payızda sentyabrın 23-də, yazda isə mart ayının təxminən 21-də baş verir.
Reaktiv axınlar nədir?
Bu gün biz “reaktiv” sözünü çox tez- tez eşidirik və çoxumuz elə bilirik ki, “reaktiv axın” anlayışı mütləq reaktiv təyyarələrlə əlaqədardır. Amma bu heç də elə deyil! Reaktiv axınlar Yer ətrafındakı küləklər sisteminin tərkib hissəsidir. Odur ki, bu məfhumu anlamaq üçün əvvəl elə “külək”dən başlamalıyıq. Külək yer səthinə yaxın və paralel hərəkət edən hava axınlarına deyilir. Küləklərin hərəkəti əsasən, müxtəlif təzyiqli rayonların mövcudluğu ilə əlaqədardır və ona görə də külək çox vaxt yüksək təzyiqli rayonlardan aşağı təzyiqli rayonlara sarı əsir. Məhəlli yox, qlobal miqyasda isə demək olar ki, soyuq hava qütblərdən ekvatora, ilıq hava isə ekvatordan qütblərə tərəf axır. Bu, müntəzəm axınlar deyil, turbulent, yəni fırlanan hava kütlələridir. Yer kürəsinin hər rayonunda havaya müxtəlif amillər təsir edir. Təzyiqin göstəricisinə hətta yerli istilik mənbələri də təsir edə bilər. Küləyin səmtinə isə konkret nahiyədə qurunun relyefi, suyun səthi, dağların təsiri var. Və nəhayət, bəzi yerlərdə elə sahələr var ki, havanın təzyiqi demək olar daim yüksəkdir. Belə sahələrə “antisiklonlar” deyilir və onlar həmin regionda küləyin səmtini müəyyən edir. Beləliklə, siz indi təsəvvür edə bilərsiniz ki, külək niyə əsir və ona təsir edən faktorlar hansılardır. Lakin bütün bunlar atmosferin aşağı qatlarında əsən küləklərə aiddir. Bəlli olduğu kimi, Yer ətrafında atmosfer qatı var ki, 120 kilometr yüksəkliyədək uzanır. Atmosferin üst qatlarında küləyi əmələ gətirən şərait tamam fərqlidir. Burda küləklər yer üzündəkindən çox sürətlidir. Təxminən 9 kilometr yüksəklikdə küləyin gücü elə səviyyəyə çatır ki, ona “reaktiv axın” deyirlər. Belə küləklərin sürəti saatda 200-400 kilometr arasında olur.
Külək necə yaranır? Küləyin yaranma səbəblərini müxtəlif baxış bucağından nəzərdən keçirmək olar - əvvəla, yaşadığın rayona nisbətdə; ikincisi, bütün yer üzünə nisbətdə. İstənilən yerdə təzyiq fərqi var deyə, həmin rayonda külək əsir. Əgər sən dəniz sahilində yaşayırsansa, hər gün küləyin şahidi olursan. Gün ərzində yerin səthi qızır, yer üzünə yaxın, qızmış hava kütləsi yuxarı qalxır, dənizdən əsən soyuq külək isə onun yerini tutur. Gecə torpaq soyuyur, su isə isti qalır. Suyun üstündəki ilıq hava yuxarı qalxır və meh artıq sahildən dənizə əsir, çünki yuxarı qalxan ilıq havanın yerini tutmağa çalışır. Bizim yaşadığımız rayonda küləyin başına gələnlər böyük miqyasda bütün yer kürəsində də olur. Planetimizin ən isti yeri ekvator xəttidir. Odur ki, bu zolaqda ilıq hava daim yuxarı qalxır, sonra isə ordan qütblərə tərəf – Şimal və Cənub qütblərinə axır. Bunun dalınca “at en dairələri” adlandırılan
müəyyən en dairələrində (30-35 dərəcə Cənub və Şimal en dairələri arasındakı ərazi) bu hava aşağı enir və öz hərəkətini davam etdirir, amma bu dəfə hərəkət iki istiqamətdə olur – qütblərə və ekvatora tərəf. Bir haşiyəyə çıxıb həmin əraziyə nədən “at en dairələri” deyildiyini söyləməkdə də fayda var. 16—19- cu əsrlərdə Avropadan Amerikaya üzən yelkənli gəmilər həmin nahiyədə küləklərin az olması ilə əlaqədar okeanda bəzən günlərlə ləngiyir və su ehtiyatlarını özləriylə apardıqları atlara sərf etməmək üçün onları okeana atmalı olurdular. “At en dairələri” kimi qəribə ifadə də elə o zamanlar yaranıb... Əgər planetimiz fırlanmasaydı, yerdə yalnız şimal və cənub küləkləri olardı. Lakin Yerin hərlənməsi ucbatından Şimal yarımkürəsinin bütün küləkləri sağa meyllənir, Cənub yarımkürəsindəkilər isə sola. “At en dairələri”ndən ekvatora əsən küləklərə “passat küləkləri”, qütblərə sarı əsənlərə isə “vest küləkləri” deyirlər. Birləşmiş Ştatlar ərazisi əsasən, “vest küləkləri” əsən nahiyədə yerləşir. Yer kürəsinin başqa hissələrinin də özünün “dominant küləkləri” var. İndi artıq bizə bəlli oldu ki, küləklər heç nədən əmələ gəlmir. Onların yaranma səbəbi Yer səthinin müxtəlif nahiyələrinin müxtəlif dərəcədə qızmasıdır.
İçində buz kimi su olan qrafini stolun üstünə qoysaq, nə baş verər? Qrafin çöldən tərləyəcək. Bəs bu su hardan əmələ gəldi? Havadan... Məsələ budur ki, havada daim su buxarı şəklində rütubət olur. İçində buz kimi su olan qrafinin tərləməsinə səbəb həmin buxarın soyuyub kondensata çevrilməsidir – buxar kondensata çevrilərək narın damcılar şəklində görünür. Havada isə su buxarı görünməz olur. “Rütubət” termini havada su buxarının olması deməkdir. Buxar hər yerdə, hətta nəhəng səhralarda da var. Deməli, rütubət daim olan bir şeydir və fərq onun yalnız miqdarındadır. Rütubəti ifadə etmək üçün çox üsul və cəmi iki termin var – “absolyut rütubət” və “nisbi rütubət”. Gəlin görək, onların mənası nədir. “Absolyut rütubət” bir hava vahidində olan su buxarının miqdarıdır, daha döğrusu havanın bir kubmetrində olan su hissəciklərinin qədəridir. Lakin bu göstərici əməli olaraq bizə heç nə Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|