şimşəklərin parıltısını müşahidə edəndə, dəhşətli gurultunu eşidəndə elə bilirdi ki, bu tanrıların
qəzəbidir, onları insanları cəzalandırmaq üçün göydən yollayırlar...
Göy gurultusunun və şimşəyin əslində, nə olduğunu anlamaq üçün gəlin, baxaq ki, biz
elektrik haqda hans
ı məlumatlara malikik. Biz bilirik ki, bəzi şeylər mənfi-müsbət elektriklə
yüklənir və müsbət yük mənfi yükü həmişə özünə cəzb edir.
Əşyaların elektrik yükü artdıqca, cazibə qüvvəsi də çoxalır.
Axırda elə bir an çatır ki, onları bir-birindən ayrı saxlayan qüvvələr lap zəifləyir. Elektrik
yüklənməsi zamanı yaranan cərəyanın qarşısını kəsən, ona müqavimət göstərən, istənilən şey,
məsələn, hava, şüşə, yaxud elektriki keçirməyən başqa bir təbəqə dağılır. Bu zaman elektrik
boşalması baş verir və hər iki əşyanın daşıdığı elektrik yükü bərabərləşir.
Eyni proses şimşəyin də başına gəlir. Saysız-hesabsız su damlalarından ibarət olan bulud
başqa bir buludun, yaxud elə torpağın daşıdığı elektrik yükünün əksi ilə yüklənir. Onların
arasındakı elektrik gərginliyi hava izolyasiyasını keçmək gücündə olanda şimşək çaxır. Elektrik
boşalması müqavimətin daha az olduğu istiqamətdə hərəkət edir. Bax, şimşək ona görə düz xətt
üzrə deyil, ziqzaq şəklində çaxır.
Havanın elektrik keçiriciliyi onun temperaturundan, sıxlığından və rütubətindən asılıdır.
Quru hava yaxşı izolyatordur, rütubətli hava isə elektriki keçirir. Ona görə də çox vaxt yağış
başlanan kimi, şimşək kəsilir. Rütubətli hava keçiriciyə çevrilir və elektrik boşalmaları səssiz baş
verdiyindən, heç hiss edilmir.
Bəs, göy gurultusu nədir? Elektrik boşalması zamanı hava sürətlə genişlənir, sonra da
sıxılır. Genişlənmə və sıxılma zamanı sürətli hava axınları baş verir. Belə axınların bir-biriylə
toqquşması zamanı biz göy gurultusunu eşidirir. Uzaqlarda çaxan şimşəklərin gurultusu isə ona
görə gəlib bizim qulaqlarımıza çatır ki, səs dalğaları bir buluddan digərinə keçməklə, əks olunur.
İşıq sürətinin saniyədə 299 795 kilometr; səsin havada yayılma sürətinin isə saniyədə 335
metr olduğu üçün, biz həmişə əvvəlcə, şimşəyin işığını görür, yalnız sonra onun gurultusunu
eşidirik.
Göy qurşağı nədir?
Göy qurşağı təbiətin ən gözəl hadisələrindəndir və insanlar onun nə olduğu üzərində hələ
lap qədim zamanlardan düşünüblər. Hətta yunan filosofu Aristotel belə, göy qurşağının yaranma
səbəblərini aydınlaşdırmağa çalışırdı.
Artıq bilirik ki, Günəş işığı, yaxud adi ağ işıq əslində, bütün rənglərin sintezidir. Siz yəqin
işıq şüasının güzgünün çəp qırağına, çilçırağın büllur bəzəklərinə, yaxud sabun köpüyünün üzərinə
düşərkən yaranan mənzərəyə diqqət yetirmisiniz. Onda ağ işıq müxtəlif rənglərə parçalanır, biz
qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, göy, bənövşəyi rənglər görürük.
İşıq şüasını tərkib hissələrinə parçalaya bilən əşyaya “prizma” deyilir. Rənglərə
parçalanmış şüanın adını isə “spektr” qoyublar.
Göy qurşağı da nəgəng, əyilmiş bir spektrdır; yəni yağış damlalarından keçən ağ işığın
parçalanması nəticəsində yaranan rəngbərəng şüalardır. Bu halda prizma rolunu elə yağış
damlaları oynayır.
Göy qurşağı yalnız leysan vaxtı yaranır. Yəni onun əmələ gəlməsi üçün eyni zamanda həm
şıdırğı yağış, həm də gün şüaları olmalıdır. Onu görmək üçün mütləq günəşlə (o arxada olmalıdır)
yağışın (o isə sənin qarşında olmalıdır) arasında durmaq lazımdır. Başqa halda göy qurşağı
görünməz. Günəşin şüaları yağış damlaları üzərinə düşərək spektr əmələ gətirir. Göy qurşağının
görünməsi üçün Günəş, sizin gözləriniz və göy qurşağının mərkəzi bir xətt üzərində qərar
tutmalıdır!
Əgər günəş göy üzündə çox yüksəkdə qərar tutubsa, belə düz xətt alınmayacaq. Odur ki,
göy qurşağını ya səhər tezdən, ya da axşamtərəfi görmək olur. Səhər-səhər görünən göy qurşağı
ona dəlalət edir ki, günəş şərqdə durub, yağış isə qərbdə yağır. Nahardan sonra görünən göy
qurşağı isə günəşin qərbdə durması; yağışın şərqdə yağmasındandır.
Qədim zamanlarda cahil insanlar göy qurşağını bəd əlamət sayırdılar. Onlar fikirləşirdilər
ki, ölən adamların ruhu o biri dünyaya məhz göy qurşağı vasitəsiylə keçir və əgər göy qurşağı
görünürsə, deməli, kiminsə ölüm saatı yaxınlaşır.
Niy
ə ekvatorda isti olur?
Hər dəfə biz xəritəyə, yaxud qlobusa baxanda, ekvator xəttini o qədər əhəmiyyətli bir detal
kimi qəbul edirik ki, onun xəyali xətt olmasına heç inanmağımız gəlmir. Əslində isə, yer üzündə
bu xətti dəfələrlə keçərsən və heç xəbərin də olmaz.
Dənizçilərin qəribə bir adəti də elə bundan qaynaqlanır. Onlar ekvator xəttindən ötəndə
“xətti aşmaq” adlandırdıqları bir mərasim keçirir və bu əlamətdar hadisəni həmin mərasimlə qeyd
edirlər. “Ekvator” sözü latın dilindən gəlib, “bərabərləşdirmək, tənləşdirmək” mənasındadır.
Ekvator da əslində, elə bunu edir. O, Yer kürəsini Şimal və Cənub yarımkürələrinə bölür. Bu xəyali
xətt yerin üstündə Cənub və Şimal qütblərindən bərabər uzaqlıqdadır.
Yer kürəsində ekvatora paralel xəyali xətlər isə “paralellər” adlanır. Ekvator “sıfr”
xəttisayılır, ondan yuxarı və aşağıdan keçən xəttlər isə planetimizdəki hansısa nöqtənin yerinin en
dairəsini müəyyənləşdirir.
Yer səthi xəritə üzərində regionlara bölünüb. Şimaldan başlayaraq, bu, Arktika, mülayim
şimal qurşağı, tropiklər zonası, mülayim cənub qurşağı və Antarktikadır.
Tropiklər zonası, yaxud ekvatorial zona ekvatordan 23,5 dərəcə cənub və şimal en
dairələrinədək uzanır. Bu regionda gün işığı şaquli düşür deyə, hava həmişə isti olur.
Görək, bu nə ilə əlaqədardır. Bəllidir ki, Yer oxu onun Günəş ətrafındakı fırlanma orbitinə
nisbətən mailidir. Ona görə də ekvator da Yerin orbitinə sarı meyllənir və bu bucaq dəqiq 23,5
dərəcə təşkil edir. Yer Günəş ətrafına hərlənərkən bu maililik nəticəsində onun düz şüaları ya
ekvatordan şimala, ya elə ekvator üzərinə, ya da ondan cənuba düşür. Günəşin şüaları Yer səthini
yalnız 23,5 dərəcə en dairəsinədək işıqlandıra bilir.
Günəş şüalarının yalnız ekvator nahiyəsində düz düşməsinin izahı da elə bundadır. İndi
artıq bizə aydın oldu ki, niyə ekvatorda hava il boyu isti olur!
Şimal və Cənub qütblərində temperatur eynidirmi?
Bizlərin əksəriyyəti üçün Şimal və Cənub qütbü əraziləri bir sirr olaraq qalır. Onların nədən
ibarət olduğu haqda dəqiq anlayışımız yoxdur deyə, elə bilirik ki, bu iki qütb bir-birinə çox
bənzəyir.
Amma maraqlı olan budur ki, Antarktika (Cənub qütbü ərazisi) və Arktika (Şimal qütbü
ərazisi) arasında fərq bənzərlikdən daha çoxdur. Cənub qütbü ərazisini əsasən, Antarktida adlanan
qitə tutur. Bu, buz və qarla örtülmüş qitə ərazi etibariylə Birləşmiş Ştatlardan iki dəfə böyükdür.
Şimal qütbündə isə əksinə, Şimal buzlu okeanı qərar tutub ki, o da Şimali Amerika, Avropa və
Asiya sahillərini yuyur.
Başqa bir fərq ondan ibarətdir ki, insanlar, heyvanlar və bitkilər tədricən, şimala yaxınlaşır,
qütb şəraitinə uyğunlaşırlar. Cənubi Amerikadan başqa digər qitələrdən yüzlərlə kilometrlilk
okean sularıyla ayrılmış Cənub qütbündə isə nə insan yaşaya bilər, nə də heyvan.
Burda bitki aləmindən yalnız şibyə, mamır, otşəkilli bitkilər və bəzi çiçəklər təmsil olunub.
Yeri gəlmişkən, pinqvinlərin bu rayona uyğunlaşmasının səbəbi yalnız odur ki, bu yerlərdə
onların düşməni yoxdur.
Bəs, Antarktidanın iqlimi necədir? Hava baxımından onun iki əsas cəhətini mütləq qeyd
etmək lazımdır. Birincisi, orada yay mövsümündə belə dəhşətli soyuqlar olur, dünyanın ən dəhşətli
Dostları ilə paylaş: |