İndi isə növbə ona çatdı ki, atmosferin işıq şüalarının başına gətirdiyi oyunlardan baş
çıxaraq. Səhrada yer səthi üzərində sıx hava təbəqəsi olur ki, hərdən o da bir güzgü rolunu oynayır.
Obyekt bizim görmə imkanlarımızdan uzaqda, ya da üfüq xətti arxasında da ola bilər. Lakin ondan
əks olunan işıq şüaları həmin o sıx hava qatı üzərinə düşsə, bizim gözümüzdə əks olunacaq. O
zaman biz bu obyekti üfüq xəttinin üzərindəymiş kimi “görəcəyik”. Biz, əslində, görünməz olan
bir şeyi “görürük”! Belə “hava güzgüsündə” əks olunan səmanı bizim təxəyyülümüz göl kimi
qəbul edə bilər. İlğım beləcə yaranır.
İsti gündə təpənin ətəklərinə yaxınlaşarkən, bizə elə gəlir ki, yolun qarşıdakı hissəsi yaşdır.
Bu da bir ilğımdır! Göydən düşən və yerin üstündəki isti hava qatında sınan şüaları belə görürük.
Amma bizə elə gəlir ki, bu gördüyümüz əsl yoldur.
İlğımı dənizdə də görmək mümkündür – göydə qəflətən gəmi təsvirləri əmələ gəlir! Bu
halda hər şeyi suyun üzərindəki sərin hava qatı və ondan üstdəki isti hava layı izah edir. Üfüq xətti
arxasındakı gəmilər ona görə “görünür” ki, onlardan əks olunan şüalar ilıq hava qatından əks
olunur və biz həmin gəmini göydə görürük!
Gözəl ilğımlar görmək mümkün olan məşhur yerlərdən biri Siciliyadır. Orada Messina
şəhəri hərdən göydə əks olunur və ona kabusa bənzəyən qəsrlər sanki havada uçur. İtaliyalılar bu
hadisəyə Fata Morqana deyirlər – ilğımlar yaradan əfsanəvi cadugər Morqana Le Feyin şərəfinə.
İşıq nədir?
İşıqsız biz dünyanı görə bilmərik, amma buna baxmayaraq, işığın nə olduğunu biz hələ də
dəqiq bilmirik!
Bizə bəllidir ki, işıq enerji formalarından biridir. Onun sürətini də ölçmək olar; onun
xarakteristikası da bizə bəllidir. Biz həm də bunu bilirik ki, ağ rəng ayrıca bir rəng deyil, bütün
qalan rənglərin birləşməsidir. İşığın rənglərə parçalanmış halına “spektr” deyirlər.
Biz bilirik ki, rəng obyektin özündə deyil, ondan əks olunan işıqdadır. Yaşıl kağız ona görə
yaşıl görünür ki, yaşıldan savayı bütün rəngləri udur, nəticədə, bizim gözümüz də kağızdan əks
olunun həmin o yaşılı qəbul edir. Göy şüşə də yalnız göy rəngi buraxır, qalan rənglər isə udulur...
Günəş işığı enerjidir. Onun linza ilə fokuslaşmış istisi alova çevrilir. İşıq və isti ağ səthdən
əks olunur və qara səthlər tərəfindən udulur. Ona görə də ağ geyim qaradan həmişə sərin olur.
Bəs işığın təbiəti necədir? Bu məsələylə ciddi məşğul olan ilk alim İsaak Nyüton olub. O
belə hesab edirdi ki, işıq işıq mənbəyi tərəfindən güllə kimi atılan “korpuskul” deyilən
hissəciklərdən ibarətdir. Lakin işığın bəzi xüsusiyyətləri bu nəzəriyyə ilə öz izahını tapmırdı.
Başqa bir alim, Güygens işığın tamam başqa izahını təklif etdi. O yeni “dalğa”
nəzəriyyəsini işləyib hazırladı. Alim elə hesab edirdi ki, işıq impulslar, yaxud dalğalar yaradır –
təxminən, gölə atılan daşın yaratdığı dalğalar kimi.
Təqribən, 150 ildir ki, alimlər işığın dalqa, yoxsa korpuskul olduğu haqda bəhsə
girmişdilər. Alimlərin əksəriyyəti dalğa nəzəriyyəsinə üstünlük verdi. Lakin sonra daha bir kəşf
oldu və dalğa nəzəriyyəsi də şübhə altına düşdü.
Bəs, müasir alimlər işığın əmələ gəlməsində hansı nəzəriyyəyə üstünlük verir? Hal-hazırda
belə hesab olunur ki, işıq dalğaları eyni zamanda həm hissəciklər, həm dalğalar üçün səciyyəvi
olan xassələrə malikdir. Hər iki nəzəriyyəni sübuta yetirən təcrübələr bu gün də aparılır. Lakin
işığın nə olduğunu tam izah edə bilən bir məlumat hələ əldə olunmayıb.
Rəng nədir?
İşıq şüasını şüşə prizmadan buraxan İsaak Nyüton sübut etdi ki, gün işığı müxtəlif
rənglərdən ibarətdir və bu şüa prizmada sınaraq, spektr əmələ gətirir.
Bizim əksəriyyətimiz üçün spektr 6, yaxud 7 rəngdən ibarətdir, amma cihazlar 100-dən
artıq çalar ayırır. Ağ rəng üç əsas rəngi təşkil edir, onlara “ilkin rənglər” deyirlər. Bu narıncı-
qırmızı, yaşıl və bənövşəyi-göy rənglərdir.
Spektrdə gözlə görünən daha üç qarışıq rəng təmsil olunur. Onlara “ikincili rənglər”
deyirlər. İkincili rənglər yaşılımtıl-mavi, sarı və qırmızı-al rənglərdir.
İkincili rəngləri başqa çalarların qarışığından da almaq mümkündür.
Rənglər insan gözünün qəbul etdiyi dalğaların uzunluğuna uyğundur. Həşəratlar və
h
eyvanlar başqa uzunluqlu dalğaları qəbul edir və tamam başqa rənglər görür.
İşıq, yaxud rəng dalğaları çox qısa olur.
Boyaya, necə deyərlər, “rəng vermək” üçün piqmentlər əlavə edirlər ki, onlar işığın əsas
rənglərinə uyğun gəlmir. İkincili rənglər isə boyadakı ilkin rənglərə uyğun gəlmir. Yəni boyada
ilkin olanı sarı, yaşılımtıl-göy və qırmızıdır; ikincili rənglər isə narıncı-qırmızı, yaşıl və bənövşəyi-
göydür.
Çalar –
qara, yaxud ağ rəng əlavə olunmadan alınan rəngdir, məsələn sarı, qırmızı, göy,
yaşıl. Ağ rənglə, yaxud başqa çalarlarla birləşəndə, yarımçalar alınır: məsələn, çəhrayı, fil sümüyü
və sairə. Təmiz çalar qara və ağla qarışanda isə “ton” yaranır. Bu, sarımtıl-qəhvəyi, bej, boz
rənglərdir.
Qırmızı rəng qabda qara kimi görünür. Söhbət işığın, rəngin olmadığı yerlərdən gedir.
Qaranlıq otaqda biz rəngləri görə bilmirik, çünki qaranlıqda rəng olmur. Əşyanın rəngi həmin
əşyanın düzəldiyi materialdan, onun işıqlanmasından asılıdır. Narıcı-qırmızı köynək ona görə belə
görünür ki, yunu rəngləmək üçün seçilən boya işığın narıncı-qırmızı şüalarını əks etdirir, spektrın
bənövşəyi-göy və yaşıl şüalarını isə udur...
Səsin sürəti nə qədərdir?
Əgər biz bir səs eşidiriksə, deməli, yaxınlıqda vibrasiya edən, titrəyən bir əşya var. Səslər
titrəyən əşyalardan çıxır.
Lakin səs harasa yayılmalıdır. Onu mənbədən qəbulediciyə nəsə daşımalıdır. Həmin bu
nəsnəyə “mühit” deyirlər. Mühit rolunda nə desən, çıxış edə bilər – hava, su, əşyalar, hətta torpaq.
Hindular qulaqlarını yerə qoyub uzaqdan gələn səsləri eşidirdilər.
Əgər mühit yoxdursa, səs də yoxdur. Əgər hansısa mühitdə vakuum yaratsaq, orada səs
yayıla bilməz. Bu, ona görə belə olur ki, səs dalğalarla yayılır. Vibrasiya edən əşya öz vibrasiyasını
qonşu molekullara, yaxud hissəciklərə ötürür. Hərəkətin bir hissəcikdən digərinə keçməsi halı baş
verir ki, bu da səs dalğalarının yaranmasına gətirib çıxarır.
Səs dalğalarının yayılması üçün mühit müxtəlif materiallardan ola bilər – ağac, hava, su;
deməli, səs dalğasının yayılma sürəti də müxtəlif olmalıdır. Əgər biz səsin sürətindən danışırıqsa,
onda söhbətin hansı mühitdən getdiyiylə maraqlanmalıyıq.
Səsin havada sürəti saniyədə 335 metr civarındadır. Lakin bu, havanın temperaturu sıfr
dərəcə Selsidə belədir. Temperatur artdıqca, səsin yayılma sürəti də artır.
Suda səs havadan sürətli yayılır. Temperatur 8 dərəcə olanda, onun sudakı sürəti saniyədə
1435 metrə yaxın, yaxud saatda 6 min kilometr olur. Metalda bu sürət təxminən, saniyədə 5000
metr, yaxud saatda 20
000 kilometr təşkil edir.
Siz yəqin elə fikirləşirsiniz ki, güclü səsin sürəti də zəif səsdən böyük olur, eləmi? Ancaq
bu qətiyyən elə deyil. Onun sürəti zil, yoxsa bəm olmasından da asılı deyil. Səs sürəti yalnız
yayılma mühitindən asılıdır.
Siz özünüz müxtəlif mühitlərdə səsin yayılmasını müqayisə etmək üçün təcrübələr keçirə
bilərsiniz. Suya girin və iki daşı bir-birinə vurun. Səsin havaya nisbətən suda necə yaxşı
yayılmasına lap təəccüb qalacaqsınız.
Səs həddi nədir?
Dostları ilə paylaş: |