Hər suala bir cavab

molekulları hərəkətini sürətləndi), onda biz deyirik ki, hərarət daha isti cismdən daha soyuğuna 

keçdi və birinci cismin temperaturu ikincisininkindən yüksək idi. 

 

Alo

v nədir? 

 

Yanma  prosesini  elm  dilində  elə  “yanma”  kimi  ifadə  edirlər.  Yanmanın  çox  növü 

məlumdur, lakin bu prosesdə əsasən, hər şey çox sadə olur. Yanmanın baş verməsi üçün havanın 

oksigeni yana bilən hansısa maddə ilə təmasa girməlidir. 

Nəticədə istilik ayrılır. Əgər proses sürətli gedirsə, biz alovu, gözərməni görür, ya da bu 

reaksiyanın getdiyini sadəcə hiss edirik – məsələn, partlayış zamanı olan kimi. Ağac, ya kağız 

oksigenlə  reaksiyaya  girəndə  biz  alovun  yaranmasını  müşahidə  edirik.  Lakin  yanma  prosesi 

avtomobil mühərrikində də var. Benzin ərtaf mühitin oksigeni ilə təmasa girəndə alışır. 

Mühərrikdə yanma prosesi elə sürətlə baş verir ki, biz bu prosesi partlayış adlandırırıq. Və 

əksinə, elə aşağı sürətli yanma prosesləri var ki, onları illər uzunu görmək olmur. Məsələn, metalın 

paslanması zamanı da biz əslində yanma prosesiylə qarşılaşırıq!  

Aşağı  sürətli  yanmada  əgər  ayrılan  isti  havaya  keçməsə,  temperatur  həmin  səviyyəyə 

alışma baş verərkən çatacaq. Biz buna “öz-özünə alışma” deyirik. Öz-özünə alışma bağlı otaqda 

qalmış yağlı əski parçalarında baş verə bilər. Yağ aramla oksidləşməyə başlayacaq ki, bu da istilik 

ayrılmasına səbəb olacaq. Əgər istilik kənara çıxa bilməsə, elə orada toplanacaq. Tədricən istilik 

o həddə çatacaq ki, alışma baş verəcək.  

Ya

nma  üçün  lazım  olan  oksigen  təbiətdə  çox  geniş  yayılıb.  Bizi  əhatə  edən  havanın 

təxminən  21%-i  oksigendən  ibarətdir.  Oksigen  yanma  prosesini  başlamağa  daim  hazır 

vəziyyətdədir. 

Buna baxmayaraq, bu prosesin başlanması üçün oksigendən başqa yana bilən hər hansı bir 

material  da  lazımdır.  Məxsusi  olaraq  yanma  üçün  nəzərdə  yuyulmuş  yana  bilən  materiallara 

“yanacaq” deyirlər. Məsələn, ağac, kömür, koks, kerosin, bəzi qazlar yanacaqdır. 

Yanma prosesində havadakı oksigenin iki atomu yanacağın bir carbon atomu ilə birləşir və 

nəticədə karbon iki oksid alınır. Bəs bilirsiniz ki, yaşamağımız üçün vacib olan istilik və enerjini 

istehsal etmək məqsədiylə orqanizmimizdə baş verən yanma prosesində də elə həmin  karbon iki 

oksid ayrılır ki, biz onu bədənimizdən verdiyimiz nəfəslə xaric edirik?  

   

Niyə isti əşyalar yanıq əmələ gətirir? 

 

---

Hamımızın başına gəlib, bilirik ki, atəş və isti əşyalar adamın bədənində ağrılı yanıqlar 

əmələ gətirir. Uşaq bunu bilmir deyə, yanır. Biz böyüklər isə bunu qazandığımız həyat təcrübəsi 

nəticəsində öyrənirik. 

İsti  ütüdə  atomlar  böyük  sürətlə  çırpınır  –  bəlkə  də  saniyədə  milyon  dəfə!  Əgər  ütüyə 

barmaqlarınızın ucuyla toxunsanız, bir ağrı hiss edəcəksiniz, çünki elə böyük sürətlə hərəkət edən 

hissəciklər dərimizin molekullarını da kəskin, iti sürətlə çırpınmağa vadar edir. Bu sürətli hərəkəti 

siz ağrı şəklində hiss edəcəksiniz – bax, isti  əşyalar buna görə yandırır. 

Dəridə belə bir hissiyyatın yaranması üçün molekulların nə qədər sürətlə hərəkət etməli 

olduğunu təsəvvürümüzdə canlandıra bilərik. Nümunə üçün belə bir misal gətirək. Soyuqda, buzun 

ərimə temperaturunda hidrogen molekulları saniyədə 1700 metr sürətlə hərəkət edirlər, indi görün, 

qaynar əşyaya dəyən əlinizin molekulları nə həşirdədir!  

 

Sürtünmə nədir? 

 

Sürtünmə bir obyekt digərinin üzəriylə hərəkət edərkən yaranan müqavimətə deyilir. Bu 

istənilən iki əşya ola bilər. 

Həyatda yerinə yetirdiyimiz işlərin çoxu sürtünməsiz mümkün olmazdı. Sürtünmə olmasa, 

mexaniz

mləri  hərəkətə  gətirən  qayış  yerindən  çıxardı,  mıxlar,  vintlər  taxtanı  saxlamazdı,  biz 

səkilərlə addımlaya bilməzdik, təkərlər hərlənər, amma maşını irəli aparmazdı! Bununla belə, bir 

çox hallarda, xüsusilə də texnikanın işində biz sürtünməni maksimal dərəcədə azaltmağa çalışırıq. 

Bərk  cismlər  arasındakı  sürtünmə  əsasən,  onların  səthindəki  qeyri-hamarlıqlarla 

əlaqədardır. Bu səthlər nə qədər düz olsa, sürtünmə də bir o qədər az olacaq. Maraqlıdır ki, eyni 

materiallar  arasında  sürtünmə  müxtəli  materiallar  arasında  olandan  daha  çoxdur.  Biz  səthləri 

yağlayanda  (məsələn,  mühərrikin  podşipniklərini)  bərk  cismlərin  sürtünməsini  mayelərin 

sürtünməsiylə əvəz etməklə, onu azaldırıq. 

Bərk cismlər arasında sürtünmə iki növ olur. Biri yellənmək, ikincisi sürüşmək. Yellənmə 

zamanı sürtünmə sürüşmədən azdır. Bax, buna görə də insanın ən böyük kəşfi təkər sayılır. Məhz 

təkər  imkan  verdi  ki,  sürüşmə  yellənmə  ilə  əvəz  olunsun  və  sürtünmə  dəfələrlə  azalsın.  Bunu 

xüsusilə ağır yüklərin daşınmasında hiss etmək olar. 

Başqa  bir  nümunəni  nəzərdən  keçirək.  Nahamvar  bir  səth  üzərində  böyük  bir  daş 

yerləşdirək. Onun yerini dəyişmək üçün bəlkə on adam azlıq edər. Lakin əgər bu daşın altına tirlər 

qoysaq, yerini dəyişmək üçün altı nəfər bəs edəcək. Həmin daşı təkərli arabaya qoysaq, yerini 

dəyişmək  üçün  dörd  nəfər  bəsdir.  Burda  arabanın  oxlarının  sürtünməsi  və  nahamvar  səthlə 

---

yellənmə baş verəcək. Arabanın oxlarını  yağlayaq və səthi düzləşdirək – bu halda eyni yükün 

öhdəsindən iki nəfər də gələr. 

Lakin əgər arabanın təkərlərində podşipniklərdən istifadə olunsa, o ağır daşı tək də daşıya 

bilərik! 

Hava  və  su  da  sürtünmə  yaradır.  Biz  təyyarələrə  elə  quruluş  veririk  ki,  havanın 

sürtünməsini azaldaq. Gəmilər də mütləq müəyyən formada olmalıdır, yoxsa suyun müqaviməti 

onu rahat üzməyə qoymaz. 

 

Obyektlər kosmosda necə hərəkət edir? 

 

Cazibə qüvvəsi – bütün Kainatda obyektləri bir-birinə cəzb edən qüvvə odur. Bu həmin o 

qüvvədir ki, kosmik obyektləri Yerə tərəf hərəkətə məcbur edir. 

Cazibə qüvvəsini ölçmək üçün ilk cəhdlər yalnız Qalileo Qalileyin (1534-1642) zamanında 

olmuşdu. Həmin zamanadək elə hesab edirdilər ki, düşən cismin Yer səthinə dəydiyi sürət yalnız 

həmin o obyektin çəkisindən asılıdır. 

Qaliley cazibənin “qüvvəsini” araşdırmaq üçün İtaliyanın Piza şəhərindəki maili qüllədən 

müxtəlif ağırlıqda olan əşyaları yerə atırdı. Bu minvalla sübut edə bildi ki, eyni anda aşağı atılan 

ağır və yüngül əşyalar Yer səthinə eyni zamanda çatır. 

O,  yamacla  bir  şarı  diyirləyərək  müəyyən  vaxt  ərzində  şarın  yetişdiyi  yeri  dəqiq  qeyd 

edirdi. Qaliley kəşf etdi ki, şarın sürətinin artması onun hərəkət elədiyi vaxtla düz mütənasibdir. 

Bu o demək idi ki, ikinci saniyənin sonunda şar birinci saniyənin sonuna nisbətən iki dəfə sürətlə 

diyirlənir; üçüncü saniyədə isə üç dəfə... 

Alim həm də bunu hesablamışdı ki, şarın qət etdiyi məsafə onun hərəkətinə sərf olunan 

vaxtın kvadratına mütənasibdir (hər hansı bir rəqəmin kvadratı onu özünə vuranda alınır), yəni 

ikinci saniyənin sonunda şarın qət etdiyi məsafə  birinci saniyənin sonundakından dörd dəfə çox; 

üçüncü saniyənin sonunda isə doqquz dəfə çox olur. 

İsaak Nyüton isə cazibə sahəsindəki ilkin tədqiqatları davam etdirdi. O belə bir mülahizə 

yürütdü ki, əşyanı Yerə cəzb edən qüvvə Yerlə əşya arasındakı məsafə artdıqca azalır. Beləliklə, 

uzun  sınaqlar  və  müşahidələr  nəticəsində  Nyüton  Cazibə  qanununu  kəşf  etdi.  Qanunun  əsas 

müddəası bu idi ki, cəzb olunan əşyalardan birinin kütləsi (yəni ondakı maddənin miqdarı) iki dəfə 

artırsa, cazibə qüvvəsi də iki dəfə artmış olur; lakin əgər əşyalar arasındakı məsafə iki dəfə böyüsə, 

cazibə qüvvəsi ilkin vəziyyətdəkinin dörddən biri qədər olacaq.  

---