Okeanlar çox cəhətdən bizim üçün hələ də bir sirr olaraq qalır. Biz heç okeanların yaşını
da bilmirik. Çox mümkün ki, Yerin ilk inkişaf dövrlərində okeanlar heç olmayıb.
Bu gün insan okeanların dibini tədqiq edir ki, onları daha yaxşı tanıya bilsin. 3600 metr
dərinliyədək okeanların dibi yumşaq, lilli çöküntü ilə örtülmüş olur. Bu çöküntünün tərkibində çox
xırda dəniz heyvanlarının skeletləri də var. Dərinliyi 6 kilometrdən artıq olan yerlərdə isə okeanın
dibi qırmızımtıl lillə örtülüdür. Bu lilə “qırmızı gil” deyirlər. Onun tərkibində heyvan skeletlərinin
hissəcikləri, xırda bitki qalıqları və vulkanik kül olur.
Hal-
hazırda okeanların dərinliyini bilirsiniz necə ölçürlər? Suyun dibinə səs siqnalı
göndərirlər, onun əks-sədasını eşitdikləri vaxtı qeyd edirlər, sonra da əldə olunan zamanı ikiyə
bölürlər. Qalır bircə bu göstəricini suda səsin sürətinə vurmaq. Alınan rəqəm okean dibinin
dərinliyini göstərir.
Bu ölç
mə üsulunu tapdığımıza görə biz artıq həm müxtəlif okeanların orta dərinliyi, həm
də onların ən dərin nöqtələri barədə təsəvvürə malikik. Okeanlar arasında ən dərini Sakit okeandır,
onun orta dərinliyi 4281 metr təşkil edir. İkinci yerdə 3926 metr göstərici ilə Hind okeanı gəlir.
Ondan sonra orta dərinliyi 3963 metr olan Atlantik okeandır. Müqayisə üçün deyək ki, Baltik
dənizinin orta dərinliyi isə cəmi 55 metrdir!
Bu gün okeanlardakı ən dərin nöqtə də bizə bəllidir. Həmin nöqtə Quam adaları
yaxınlığındadır – 10 790 metr. Başqa dərin nöqtə Atlantik okeanında, yenə Quam adalarından azca
aralıda yerləşir – 9219 metr. Ərazi baxımından bir çox dənizlərdən böyük olan Hudzon
körfəzininsə orta dərinliyi yalnız 183 metr təşkil edir.
Dalğalar nədən yaranır?
Əgər sizin yolunuz nə vaxtsa bir su hövzəsinin yaxınlığından düşübsə, yəqin fikir
vermisiniz ki, sakit havada suyun üzündə demək olar ki, heç ləpə də görünmür, amma yağışlı,
küləkli gündə su möhkəm dalğalanır.
Suda dalğaların əmələ gəlməsini belə izah etmək olar. Dalğanı külək yaradır. Dalğa enerji
formalarından birinin bir yerdən digərinə daşınmasıdır. Dalğanın yaranması üçün hər hansı bir
güc, yaxud enerji olmalıdır ki, külək də bu enerjini suya ötürə bilsin.
Dalğaların bir-birini qovmasına göz qoyanda, adama elə gəlir ki, dalğa ilə bir yerdə, su da
irəli hərəkət edir. Lakin suda üzən ağac parçasına baxsaq görəcəyik ki, o heç də dalğa ilə bir yerdə
irəliləmir. Ağac parçası dalğaların arasında yerini dəyişmədən suya batıb-çıxacaq, vəssalam. Onun
irəliləməyini ancaq külək əsəndə, yaxud suyun özündə bir axın yarananda görərsən.
Bəs dalğanın özünün hərəkəti nədir? Bu hərəkət əsasən, su zərrəciklərinin aşağı-yuxarı
hərəkəti nəticəsində yaranır. Bu hərəkətin istiqaməti həmişə sahilə tərəf yönəlmiş olur. Məsələn,
əgər sizdə kəndir varsa, onun bir başını harasa bağlamaqla, digər ucunu əlinizdə tutub tərpətsəniz,
kəndir boyu dalğavari hərəkət yarada bilərsiniz. Onda görəcəksiniz ki, bu dalğavari hərəkət bütün
kəndir boyu gedir, amma kəndirin parçaları heç də irəli hərəkət etmir.
Lap sahilə çatanda dalğanın təməli suyun dibinə dəyir və hərəkət sürtünmə nəticəsində
yavaşıyır. Dalğanın zirvəsində yerləşən darağı isə öz hərəkətini davam etdirir, şappıltıyla sahilə
çırpılaraq ləpədöyən əmələ gətirir.
Dalğalar sahilə çatanda öz enerjisini itirir. Əgər biz düz ləpədöyəndə dursaq, onun nə
boyda enerjiyə malik olduğunu əyani görərik!
Dalğada küləyin itələdiyi su hissəcikləri yuxarı və irəli hərəkətdə olur. Sonra ağırlıq
qüvvəsi onları aşağı enib ilkin vəziyyətinə qayıtmağa məcbur edir. Dalğanı da suyun bu hərəkətləri
irəlilədir. İki dalğanın daraqları arasındakı məsafəyə dalğa uzunluğu deyirlər, onun ən aşağı
nöqtəsi isə dalğanın dabanı sayılır.
Qabar
ma dalğası nədir?
27 avqust 1883-
cü ildə dəhşətli vulkan püskürməsi Krakatau adasını faktiki olaraq dağım-
dağım etdi. Bu partlayış okeanda hündürlüyü onlarla metr olan elə dalğalar yaratdı ki, yer üzündən
yüzlərlə kənd silindı. Təsəvvür edin ki, həmin dalğalar saatda 1300 kilometr sürətlə irəliləyərək
fəlakət yerindən minlərlə kilometr aralı olan Avstraliya və Kaliforniya sahillərinə də çatmışdı!
Başqa bir hadisə. 1946-cı ildə Aleut adaları yaxınlığında sualtı zəlzələ baş verdi. Əmələ
gələn nəhəng dalğa beş saatdan da az bir müddətə 4 min kilometr məsafə qət edərək Havay
adalarına çatdı, sahilin bir neçə yüz metrliyindəki evləri, körpüləri uçurub viran elədi. Faciədə 170
adam həlak oldu...
Belə dəhşətli fəlakətə çevrilən dalğalara “qabarma dalğaları” deyirlər. Onlar dənizdəki,
sahildəki adi dalğalara qətiyyən bənzəmir və nə küləkdən, nə də ki, suyun axınından asılıdır.
Alimlər bu dalğalara yapon dilində ad da qoyublar – “sunami”. Dənizin dibində baş verən müxtəlif
fəlakətlər qabarma dalğalarının, yaxud sunamilərin yaranmasına səbəb olur. Belə fəlakətlərin əsl
qaynağı isə bir qayda olaraq sualtı zəlzələlərdir.
Suyun altında zəlzələ olanda zərbə dalğası yaranır ki, o da fəzada təxminən səsin yayılma
sürətinə bərabər sürətlə suda yayılır. Həqiqətən də belə zərbə dalğasının sudakı sürəti elə səs sürəti
qədərdir.
Əgər həmin fəlakət rayonunda bir gəmi olsa, o, zərbə dalğasının gücünü tam olaraq hiss
edəcək – bu təxminən, gəminin qayaya çırpılmasıyla eyni şeydir!
Sualtı zəlzələ vaxtı dəniz dibinin şaquli və üfiqi hərəkəti baş verir. Bax, qabarma
dalğalarını da dəniz dibinin bu hərəkəti və zərbə dalğası yaradır. Bu zaman suyun üzündə qəflətən
nəhəng bir burulğan, ya da əksinə, hündür su dağı əmələ gəlir. Və bunun dalınca dənizin üzündə
böyük sürətlə hərəkət edən qabarma dalğası görünür.
Dalğa sahilə yaxınlaşanda onun ilk əlamətləri, nə qədər qəribə olsa da, dəniz səthinin
əhəmiyyətsiz dərəcədə qalxması ola bilər. Sonra su bir neçə dəqiqə ərzində lap çəkilmə zamanında
olan kimi, geri çəkilir. Bu zaman bəzi yerlərdə hətta dəniz dibinin xeyli sahəsi də görünə bilər.
Bunun dalınca isə dağıdıcı qabaqma dalğası sahili haqlayır!..
Burulğan nədir?
Biz burulğan barədə fikirləşəndə gözümüzün önünə insanları, gəmiləri burula-burula
bətninə çəkib udan, böyük dağıntılar, ölüm gətirən, fırlanan nəhəng su kütləsi gəlir. Amma əslində,
burulğanların müəyyən təhlükə kəsb etməsinə baxmayaraq, onlar heç vaxt nəyisə içinə çəkmək,
udmaq gücündə olmurlar.
Gəlin, burulğanın nə olduğunu bir yerdə nəzərdən keçirək. Siz yəqin xırda çaylarda əmələ
gələn balaca burulğanları çox görmüsünüz. Onlar sahilin bir parçasının irəli çıxıb suyun qabağını
kəsdiyi və bununla da axına bir fırlanma hərəkəti verdiyi yerlərdə yaranır.
Xırda bir nahiyədə fırlanan su, burulğanın qırağına can atır deyə, onun mərkəzində bir
çökəklik əmələ gəlir. Bu, mərkəzdənqaçma qüvvəsinin nəticəsidir. Biz içində su olan vedrəni
möhkəm hərləyəndə, suyu yerə tökülməyə qoymayan da elə həmin qüvvədir.
Bəs insanlar, gəmilər üçün guya təhlükə kəsb edən iri burulğanların təbiəti necədir
görəsən?
Dalğanın biri özündən əvvəlkini qovub ona çatanda, okean suyunun cərəyanı bir hərlənmə
hərəkət tapır. Belə hadisələr daha çox adaların arasındakı dar boğazlarda baş verir.
Əgər bu boğaz kifayət qədər dərindirsə, axın ordan keçəndə hərlənən su kütləsində
burulğanlar müşahidə edirik. Amma bayaq dediyimiz kimi, açıq okeanda elə bir şey baş vermir.
Okeandakı burulğan suyun məhəlli yox, geniş miqyasda turbulent, yəni fırlanan hərəkətinin
nəticəsidir.
Burulğanlara dünyanın müxtəlif güşələrində rast gəlmək olur. Onların ən məşhurları
Malström, Xaribda və bir də Niaqara şəlaləsinin töküldüyü yerdən aşağıda əmələ gələn
Dostları ilə paylaş: |