burulğanlardır. Malström Norveç sahilləri yaxınlığında, Xaribda İtaliya ilə Siciliya arasındakı
boğazdadır.
Qolfstrim nədir?
Qolfstrim okean sularındakı ən məşhur axındır. Lakin bu axın o qədər əzəmətlidir ki, həcm
etibariylə, yer üzündəki bütün çayların daşıdığı sudan daha çox su axıdır!
Qolfstrim şimal istiqamətində, Birləşmiş Ştatlar sahilləri boyunca hərəkət edərək, Atlantik
okeanın şimal hissəsindən keçməklə, Avropanın şimal-qərb sahillərinə yetişir. Qolfstrim
cərəyanında suyun rəngi parlaq-göydür və içindən ötdüyü okeanın yaşılımtıl və boz sularından çox
ciddi şəkildə fərqlənir.
O, öz səfərinə Atlantik okeanda, ekvator yaxınlığında başlayır. Suyun səthində onun
hərəkəti, yaxud “dreyfi” qərb istiqamətində olur. Ona görə də Qolfstrim əvvəl Cənubi Amerikadan
Karib dənizinə sarı yönəlir. Və yalnız orda, şimala burulub Birləşmiş Ştatların şərq sahilləri
boyunca axanda, artıq Qolfstrim adını alır.
Qolfstrim dünyanın isti hissəsində yarandığına görə onun suları nisbətən istidir. Nəhəng
isti su kütləsinin gəlişi bir çox regionların iqliminə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.
Sizə bir neçə qəribə nümunə gətirək: Qolfstrim üzərindən Şimali Avropaya əsən küləklər
(Avropada ona Şimal-Atlantik cərəyanı deyirlər) Norveç, İsveç, Danimarka, Hollandiya və
Belçikaya isti hava gətirir. Nəticədə, bu yerlərin qışı onlarla eyni en dairəsində yerləşən başqa
yerlərə nisbətən daha isti keçir. Elə bu səbəbdən də Norveçin dəniz limanları bütün il boyu donmur.
Qolfstrim cərəyanına görə Parisin və Londonun qışı, onlardan daha cənubda yerləşən
Labradorun cənub hissəsinin qışından daha istidir. Küləklər Qolfsrtim üzərindən keçərkən ilıq və
rütubətli olur. Belə küləklər, məsələn, Nyufaundləndə yaxınlaşanda sıx duman yaradır. Bax,
Nyufaundlənd rayonundakı Böyük Banka adlanan nahiyədəki məşhur dumanlıq da elə bundan
əmələ gəlir.
Qolfstrim Şimali Amerika qışına Avropadakı qədər təsir göstərmir, çünki burdakı küləklər
Avropa istiqamətində əsir.
Bulaqdan n
iyə su axır?
Bulaqlardan axan su bir zamanlar yağış şəklində yerə tökülən sudur. Yağış suyu torpağa
hopur, çatlarla qaya suxurlarına keçir. Təbii ki, suyun müəyyən hissəsi də yerin səthində qalaraq
buxarlanır, bitkilərin kök sistemi vasitəsiylə sümürülür.
Suyun qalan hissəsi isə öz ağırlıq qüvvəsinin təsirindən, enə bildiyi qədər yerin təkinə
işləyir. Yerin müxtəlif dərinliklərində elə sahələr var ki, qaya suxurlarının bütün boşluqları su ilə
doludur. Belə sahələrə “yeraltı sular zonası” deyirlər. Bu suların ən yuxarı nöqtəsi (yəni, su layının
yuxarı sərhədi) “suyun səviyyəsi” adlanır.
Bulaq onda əmələ gəlir ki, yerdən suyun çıxması üçün su səviyyəsindən daha aşağıda təbii
dəlik olsun. Bax, buna görə də bulaqların əksəriyyətinə ya çökəklikdə, ya da dərələrdə rast gəlmək
olur. Yeraltı sular bulaqlar vasitəsiylə qaya suxurlarının boşluqlarından dərələrin dibinə axır.
Bulaq da ağırlıq qüvvəsinə tabedir: su hər yerdə yuxarıdan aşağı axır.
Bəzi bulaqlar yeraltı su laylarından qidalanırlar. İlboyu su axan bu bulaqlara “daimi
bulaqlar” deyilir. Bir çox bulaqların isə yer səthini su layı ilə birləşdirən kanalı su layının üst qatına
çox yaxın olur. Belə bulaqlardan yalnız yağış mövsümündə, suyun səviyyəsi qalxanda su gəlir.
Bu cür bulaqlara “mövsümi bulaqlar” deyirlər.
Bulaq suyu torpağın altındakı qaya suxurlarından keçir deyə, onun tərkibində kükürd,
əhəng kimi minerallar bol olur. Suyunda mineral duzlar əhəmiyyətli dərəcədə olan bulaqları
mineral bulaqlar adlandırırlar. Azərbaycanda “Badamlı”, “Sirab”, “Qalaaltı” bulaqları
belələrindəndir.
Bəzi nahiyələrdə, xüsusilə də bir zamanlar vulkanik aktivlik olan yerlərdə su yerin
altındakı isti qaya suxurları ilə təmasa girərək isinir. Belə bulaqlara “termal bulaqlar” deyirlər.
Azərbaycanın Kəlbəcər və bir çox başqa nahiyələrindəki “İstisu” bulaqları da belələrindəndir. Bu
bulaqların bir çoxunun suyu müxtəlif xəstəliklərin dərmanıdır.
Artezian quyuları isə bulaqlardan çox fərqlənir. Belə quyularda yağış suyu iki monolit lay
arasındakı məsaməli suxurlara çatana kimi, aşağı süzülür. Orda su hər tərəfdən böyük təzyiq
altında sıxılmış vəziyyətdə olur və həmin yerdə quyu qazan kimi, su təzyiqlə yerin altından qalxır.
Belə quyuları elə yerdə qazmaq lazımdır ki, onun səviyyəsi suyun torpağa hopduğu yerin
səviyyəsindən daha aşağıda olsun.
Dağlar necə yaranıb?
Dağların möhtəşəm əzəmətinə, böyüklüyünə görə qədim insanlar elə bilirdi ki, dağlar əbədi
və dəyişməzdir. Lakin onları öyrənən geoloqlar, alimlər sübut edə bilər ki, dağlar əslində, daim
dəyişir və heç də əbədi deyil.
Yer səthinin müəyyən təbəddülatı həmin bu durmadan aşınan, dəyişən dağların əmələ
gəlməsinə gətirib çıxardı. İndi dağ yamacları qışda donan suyun təsiri altında aşınır, torpaq və qaya
suxurlarının hissəcikləri yağışlar, su axınları vasitəsiylə yuyulur. Zaman keçdikcə, ən yüksək
zirvələr belə əvvəlcə, xırda təpələrə, sonra isə düzənliyə çevrilir...
Geoloqlar yaranma üsuluna görə dağları dörd növə bölürlər. Amma bütün dağların
yaranma səbəbi eynidir: milyon illər qabaq yer səthinin kəskin dəyişməsi.
“Qırışlı dağlar” nəhəng təzyiq nəticəsində bir-birinə sıxılaraq qırışlar əmələ gətirən suxur
laylarından ibarət olur. Belə dağların bir çox yerlərində tağ şəklində, batıq linzalar kimi əyilmiş
dağ layları görmək olar. Bu, sıxılmanın və yer səthinin yaratdığı təzyiqinin nəticəsidir. Belə
dağların nümunəsi Appalaç və Alp dağlarıdır.
“Tağlı dağlar” üçün tağ şəklində qabaran qaya suxurları səciyyəvidir. Çox qədimlərdə
yerin altından qalxan ərinmiş lava yüksək təzyiqlə Yer səthinə çızarkən, özü ilə nəhəng suxur
laylarını da qaldıra bilib. Belə dağlara bir nümunə kimi Birləşmiş Ştatların Cənubi Dakota
ştatındakı Qara Təpələri göstərmək olar.
“Sal
dağlar” isə çatların yaranması və yer qabığının çökməsi nəticəsində əmələ gəlib.
Qədim zamanlarda Yer səthinin çox geniş əraziləri, bütöv dağ silsilələri tez-tez qalxıb-enirdi. Sal
dağların yer üzündə ən böyük nümunəsi Birləşmiş Ştatlarda, Kaliforniyada 740 kilometr uzunluğu
və 150 kilometr eni olan Syerra-Nevada dağ silsiləsidir.
“Vu
lkanik dağlar” yer səthinə çıxmış lavadan, vulkanik küldən və şlaklardan əmələ gəlir.
Vulkanların adətən, konusşəkilli quruluşu, zirvəsində böyük krateri olur. Belə vulkanların ən
məşhuru Amerikada Reyner, Şasta və Hud; Yaponiyada Fudziyama; İtaliyada Vezuvidir.
Amma elə dağlar da var ki, onlar yuxarıda sadalanan üsulların birgə təsiri nəticəsində
yaranıb. Cırılma, qırılma nəticəsində, hətta lava eroziyasından əmələ gələn dağ yamaclarını
Birləşmiş Ştatların Rokiz dağlarında müşahidə etmək olar.
D
aşlar niyə bu qədər müxtəlifdir?
Görəsən, yer üzündə elə bir adam varmı ki, nə vaxtsa cürbəcür qəşəng, rəngbərəng daşlar
yığmamış olsun? Ölçüsünə və rənginə görə müxtəlif, qiymətli daşları xatırladan, gah hamar, gah
yöndəmsiz – bu daşlar bizim diqqətimizi həmişə cəlb edir, onları yığıb kolleksiya kimi saxlayırıq!
Daşlar ona görə belə gözəl, rəngarəng görünür ki, bir, yaxud bir neçə mineraldan ibarət
olur. Məhz bu minerallar daşlara gözəl çalarlar verir. Onların bəziləri isə lap qiymətli xəzinə kimi
parıldayır.
Dostları ilə paylaş: |