Hər suala bir cavab
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
qalır. Heyvan, yaxud bitkinin çox qədim zamanlardan bugünümüzə nə vəziyyətdə gəlib çıxması daha çox onların yaşadığı rayondan asılıdır. Qazıntılar nəticəsində ən çox rast gəlinən dənizdə yaşayan heyvanların qalıqlarıdır – öləndən sonra onların cəsədi tez bir zamanda su dibindəki çöküntülərlə örtülür və bu minvalla suyun dibindəki oksigen azlığından tam çürümədən xilas olur. Quruda yaşayan heyvanlar, bitkilər isə havanın və ətraf mühitin dağıdıcı təsirlərinə məruz qalıb məhv olur. Belə qazıntılarda tapılan qalıqların tədqiqatı nəticəsində biz yüz milyon illər qabaq Yerdəki heyvanlar aləmi barədə xeyli qiymətli məlumat əldə etmişik. Məsələn, qaya suxurlarında tapılmış qalıqlardan öyrənmişik ki, milyonlarla il qabaq yerdə sürünənlər erası olub və o zaman uzunluğu 24 metr, çəkisi 56 ton olan nəhənglər varmış. Bu canlılar indi dinozavr kimi tanıdığımız məxluqlardır. “Arxeopteriks” adlandırdığımız ilk quş haqda da məlumatı da biz məhz onun suxurda qalmış basma təsvirindən öyrənmişik.
Aysberqlər hardan əmələ gəlib? A ysberqlər bizim müşahidə edərək öyrənməyimiz üçün əvəzsiz obyektlərdir. Amma okean gəmiləri üçün onlar çox böyük təhlükə kəsb edir. Ən dəhşətli dəniz qəzalarından biri 1912-ci il aprel ayının 14-də baş verdi – məşhur “Titanik” gəmisi aysberqlə toqquşdu və nəticədə 1513 insan həlak oldu... Aysberq buzlaqdan qoparaq sularda sərbəst üzən nəhəng buz parçasıdır. Bu onda baş verir ki, buz çayı kimi yüksəklərdən “axaraq” sürüşə-sürüşə dərə boyu hərəkət edən buzlaq dənizə yetişir. Onda su ilə təmasdan həmin buzlağın qırağı qopur və üzən aysberqə çevrilir. Bəzi aysberqlər fiordlarda – yəni, hündür sıldırım divarları olan körfəzlərdə peyda olur və ordan okeana çıxır. Aysberqlərin iti kənarlarını okeanın dalğaları qırıb hamarlayır. Onun çox böyük hissəsi suyun altında gizlənir. Bir də görürsən ki, qəflətən qırılaraq sürətlə su üzünə qalxır və o da aysberqə dönüb sərbəst hərəkətə başlayır. Aysberqlərin ölçüsü fərqli olur. Kiçik, cəmisi 5-10 metr diametrə malik aysberqlərə dənizçilər “qrouler” deyir. Lakin okeanda daha çox diametri 100 metrdən artıq olan aysberqlərə rast gəlmək mümkündür. Ayrı-ayrı buz dağlarının diametri isə 1000 metrə çatır. Aysberqin sıxlığı su sıxlığının 90%-i qədərdir. Ona görə də suyun üstündə buz dağının yalnız doqquzdan biri görünür, doqquzdan səkkizi isə suyun altında qalır. Ona görə də suyun üzərində 45 metr ucalan buz dağının su altındakı hissəsi 200 metr dərinlikdədir. Belə bir dağın nə qədər buzdan ibarət olduğunu təsəvvür etmək çətindir. Axı onların bəzisinin çəkisi nə az, nə azacıq, düz 180 000 000 tona çatır!
Aysberqin əsas hissəsi suyun altında olduğu üçün onun hərəkətinə külək deyil, suyun axını təsir edir. Aysberqlər tədricən isti yerlərə çatır, elə orada da əriyirlər. Onların yalnız bəziləri Kanadadakı Nyüfaundlendin şərqinə, isti Qolfstrim cərəyanına qədər çata bilir. Gəmilər üçün ən böyük təhlükə yaradan da elə onlardır. Odur ki, Birləşmiş Ştatların sahil mühafizə xidməti aysberqləri daim izləyir, gəmiləri yenu buz dağlarının yaranmasından vaxtında xəbərdar edir.
Buzlaq dövrü nə vaxt başa çatıb?
Çoxları elə fikirləşir ki, buzlaq dövrü çoxdan başa çatıb və indi onun heç bir izini tapmaq mümkün deyil. Lakin geoloqlar deyir ki, biz buzlaq dövrünün sonuna hələ indi yaxınlaşırıq. Qrenlandiya sakinləri isə hələ də buzlaq dövründə yaşayırlar. Təxminən 25 min il qabaq Şimali Amerikanın mərkəzi hissəsini məskunlaşdıran xalqlar il boyu qar, buz görürdülər. Nəhəng buz divarı Sakit okeandan Atlantik okeanına, Mərkəzi Amerikadan düz şimal qütbünə kimi uzanırdı. Bu, buzlaq dövrünün yekun mərhələsi idi və o zaman Kanadanın bütün ərazisi, Birləşmiş Ştatların əksər hissəsi və şimal-şərqi Avropa qalınlığı bir kilometr olan buz qatıyla örtülmüşdü. Amma bu heç də o demək deyil ki, hava daim dəhşətli dərəcədə şaxtalı olurdu. O zamanlar Birləşmiş Ştatların şimalında temperatur indikindən cəmi 5 dərəcə aşağı idi. Dünyada buzlaq dövrünün yaranmasına soyuq keçən yay ayları səbəb olmuşdu. Yay aylarında temperatur aşağı olduğundan buzlar, qarlar əriməyə macal tapmır, üst-üstə qalaqlanırdı deyə, axırda bu rayonların şimal hissəsini tamamən buz qatının altında qaldı. Buzlaq dövrü dörd mərhələdən ibarət idi. Hər mərhələnin əvvəlində buz qatı əmələ gəlir, bu qat cənuba doğru irəliləyir, sonra əriyərək Şimal qütbünə sarı geri çəkilirdi. Alimlər elə hesab edir ki, bu proses cəmi dörd dəfə baş verib. Soyuq dövrləri “buzlaşma”, istilərini “bazlaşmaarası” dövrlər adlandırırlar. Belə bir qənaət var ki, Şimali Amerikada buzlaq dövrünün birinci mərhələsi təxminən iki milyon il əvvəl; ikincisi təxminən 1 250 000 il əvvəl; üçüncüsü təxminən 500 000 il əvvəl; sonuncusu isə təxminən 100 000 il əvvəl başlayıb. Buzlaq dövrünün sonuncu mərhələsində buzların ərimə sürəti müxtəlif nahiyələrdə fərqli olub. Məsələn, Birləşmiş Ştatların indiki Viskonsin ərazisində buzların əriməsi təxminən 40 000 il əvvəl başlanıb. Amerikanın Yeni İngiltərə adlanan nahiyəsini örtən buz qatı 28 000 il əvvəl yox olub. İndiki Minnesota ştatının ərazisi isə buzdan cəmi 15 000 il qabaq azad olub! Avropada Almaniya ərazisindəki buzlar 17 000 il, İsveçdə isə 13 000 il qabaq əriyib.
Yüklə 0,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|