«Hərbi bilik». 2012- №1. S. 88-103

---

«Hərbi bilik».- 2012- №1.- S.88-103

E R M Ə N İ   S O Y Q I R I M I  İ D D İ A L A R I  V Ə   G E R Ç Ə K L İ K L Ə R

( H ə m z ə  B e k t a ş )

(əvvəli ötən  saylarım ızda)

ERMƏNİ ÜSYANLARI:  ÜSYANLARIN BAŞ VERMƏ SƏBƏBLƏRİ

Erm əni  xalqının  4-5  yüz  il  sülh,  əm in-am anlıq  içində  sadiq  vətəndaş  kim i  yaşadığı  O sm anlı  dövlətinə  baş 

qaldırm ağının səbəblərini üç bölm ədə  cəm ləşdirm ək olar.

B irin c i  səbəb  kim i  xarici  dövlətlərin  təşviq,  təhrik  və  dəstəklərini  göstərm ək  olar.  O nların  fikrinə  görə 

erm ənilərin  xaçpərəst  olm aları,  O sm anlı  dövlətində  haqq-hüquqlarının  pozulm ası  buna  əsas  verir.  Lakin  başlıca 

m əqsəd  erm ənilərdən  istifadə  edərək  O sm anlı  dövlətinin  daxili  işlərinə  qarışm aq  im kanı  əldə  etm əkdir.  Belə 

qorxunc fikirlərlə  birlikdə  onların  O sm anlı im peratorluğunun var-yoxunu  dağıtm aq,  parçalam aq,  hətta bölüşdürm ək 

arzusu  da  vardı.  B ütün  bu  hadisələrin  fonunda  vurğulanm ası  lazım   olan  b ir  xüsusi  m əsələ  də  var.  Bu,  erm əniləri 

qızışdıran  xarici  dövlətlərin  öz  m ənfəətləri  uğrunda  bir-biri  ilə  apardığı  m übarizədir.  Fikrim izcə,  bu  m übarizə 

A llahın  O sm anlı  dövlətinə  bəxş  etdiyi  bir  iltifatdır.  İn g iltə rə   Ş ərq i  A n a d o lu ,  Ş im ali  İ r a n   və  C ə n u b i  Q a fq a zı 

ə h a tə   ed ən   b ir   ə ra z id ə   öz  ta b e liy in d ə   olan  b ir   E rm ə n is ta n ,  F r a n s a   isə  İn g iltə rə n in   O r ta   Ş ə rq ə,  H in d is ta n a , 

eləcə  də  R u siy a n ın   c ə n u b a   d o ğ ru   irə liləm ə sin in   q a rş ıs ın ı  a la   b ilən   və  öz  söz  sa h ib i  o lan   b ir   E rm ə n is ta n  

y a r a tm a q   istə y ird i.  Parçalam a  planları  ayrı-ayrı  olsa  da  onların  m üştərək  fikirləri  altında  O sm anlı  dövlətinin 

m ü x təlif  bölgələrində  yaşayan  erm əniləri  kom itəçilər  vasitəsilə  ayıltm aq,  m aarifləndirm ək  və  silahlandıraraq 

üsyana  qaldırm aq  m əqsədi  dururdu.  Təbiidir  ki,  vəziyyətə  qarşı  əvvəlcə  sadə  xalq,  daha  sonra  Osm anlı  dövləti 

çıxacaq və beləliklə xarici dövlətlərin  O sm anlı dövlətinin daxili  işlərinə  qarışm aq fürsəti yaranacaqdı.  Belə  də  oldu.

İk in c i  səbəb  erm əni xalqının içində  inkişaf etm əyə  başlayan m illətçilik və m üstəqillik duyğuları idi.  O sm anlı 

im peratorluğunun  m addi-m ənəvi  dəstəyi  ilə  A vropada  təhsil  alan  erm əni  gənclərinin  əldə  etdikləri  bilgiləri 

(A zadlıq-B irlik-M üstəqillik).  O sm anlı  dövlətinin  razılıqla  qarşıladığı  və  xoş  üz  göstərdiyi  başqa  din  adam ları, 

m üəllim lər,  tələbələr  və 

onların  təhriki  ilə 

qurulan  quldur  dəstələrinin  təşviq 

və 

təhdidlərini 

də 

əlavə 

etm əliyik.

M əsələn,  m əktəblərdə  padşah  bayrağını  çıxardaraq  yerinə  m üstəqil  Erm ənistan,  H ınçaq  və  D aşnak  atributlarının 

qoyulm ası,  silahların  asılm ası  və  s.  deyilənlərə  m isal  ola  bilər.  Erm əni  m əktəblərində  sərbəst  oxudulan  tarix 

kitablarında türklərin  erm ənilərə  zülm   etdiklərindən  şişirdilm iş  şəkildə  bəhs  edilm əsi,  erm əni  şairlərinin  m illəti  və 

gəncliyi  coşduran  şeirlərinin  m əktəblərdə,  xalq  arasında  sərbəst  oxunm ası  və  yayılm ası,  yerli  və  xarici  erm əni 

m ətbuatının köm əyi  hesabına həm   erm ənilərin,  həm   də  dünya ictim aiyyətinin  sözügedən  fikirlərə  alışdırılm ası, h ər 

yerdə, hətta kilsə və m əktəblərdə  silah-sursat anbarının yaradılm ası həm in örnəklərdəndir.  V axtaşırı olaraq m ü x təlif 

yerlərdə üsyan təcrübəsinin öyrənilm əsi də bu hadisələrə  aid edilə bilər.

Ü çü n cü   səbəb  O sm anlı dövlətinin  idarəetm ə  işində  buraxdığı  xətalardır.  O sm anlı tarixinə  baxanda  görürük 

ki,  erm əni üsyanları dövlətin güc və  nüfuzu ilə  əlaqəli  olm uşdur.  D övlətin zəiflədiyi zam anlarda erm ənilərin m əkrli 

niyyətlərinin  m eydana  çıxm ası  və  üsyanların  başlanm ası  çox  təsa d ü f  edilən  hadisələrdir.  B u  fikri  türk-erm əni 

m ünasibətlərinə baxaraq belə qiym ətləndirm ək o lar [1.  9]:

1.  1071-1878-ci illə r a lışm a  d ö v rü d ü r;

2.  1860-1890-ci illə r  oyanış  d ö v rü d ü r;

3.  1890-1905-ci illə r ü sy a n   d ö v rü d ü r;

4.  1905-1918-ci illə r h e s a b la ş m a  d ö v rü d ü r.

O sm anlı dövlətinin  daxildə  və  xaricdə  böyük problem lərlə  üzləşdiyi,  dövlət  idarəetm ə  strukturunun  zam anın 

tələbləri  ilə  ayaqlaşm adığı,  ölkə  iqtisadiyyatının  iflas  etdiyi,  dövlətin  yaxasını  m üharibələrin  buraxm adığı  bir 

dövrdə  başqalarına  baxm ayaraq,  A vropa  ölkələrinin  öhdəlik  qism ində  qəbul  etdirdiyi  islahatları  da  dövlət  lazımi 

səviyyədə  həll  etm əm işdi.  Ə slində  bu  öhdəliklər həll  edilm iş  olsa da yeni  səbəblərin tapılacağı  şübhə  doğurm urdu. 

A n c a q   O sm a n lı  dövləti  d in i  və  irq i  b a x ım ın d a n   a y rı  o lan   v ə tə n d a ş la rın a   heç  b ir   z a m a n   fə rq li  n əzərlə 

b a x m a m ış d ır.  Ə slində  erm ənilərin  həll  etm ək  istədikləri  m əsələ  türklərlə  bərabər  hüquqa  sahib  olm aqdan  ibarət 

deyildi.  O nlar dövlətin əsil  sahibi  sayılan türklərin  sahib olm adığı im tiyazlara yiyələnm ək istəyirdilər.

R u s  g e n e ra lı M a slo v sk i  öz  k ita b ın d a  y a z ırd ı:

-  Türkiyə  erm əniləri  türklərin  m ədəniyyəti  dərəcəsində  b ir  m ədəniyyətə  sahibdirlər.  1890-cı  ilə  qədər 

Türkiyədə  erm əni  üsyanı yox  idi.  T ürklər  erm ənilərlə  öz  aralarında heç  bir  ayrı-seçkilik  salm az  və  onlara  əsla pis

---

baxm azdılar.  Erm ənilər  türklərə  nisbətən  daha  rahat  həyat  sürürdülər.  Erm ənilər  şəhərlərdə  yaşayır,  ticarət  və 

sənaye  işləri  ilə m əşğul olurdular.  Ticarət tam am ilə  onların əlindəydi...  [2.69]

G e n e ra l-k o n su l  M ay ev sk i  öz  x a tirə lə rin d ə   b elə  y a z ırd ı:  "A siya  erm əni  inqilabının  ilk  ocağı  Sivas  və 

A m asiya bölgəsinin  M erzifon  qəsəbəsi  olmuşdu.  B urada yerləşən  am erikan  m əktəbi  L ondonda hazırlanan  inqilabi 

fikirlərin  həyatda  tətbiqi  üçün  gözəl  təcrübə  m əkanı  idi.  O nlar  A nkara,  Sivas,  Y ozqat  və  K oyulhisarda  b ir  sıra 

cinayətlərə  səbəb olan toqquşm alar törətdilər (1892-1894)."  [3.  19-20]

İKİNCİ MƏŞRUTİYYƏTDƏN ƏVVƏLKİ ERMƏNİ ÜSYANLARI

O sm anlı  dövlətinin  sərhədləri  daxilində  yaşayan  erm ənilərin  uzun  illər  boyu  türklərlə  dinc  və  yanaşı 

yaşadıqdan  sonra b ir  oyanış  dövrünün  başlandığını və  bu  dövrün  1890-cı ildən  etibarən  üsyan  dönəm inə  keçdiyini 

bayaq  açıqladıq.  Bu  dövrdə  baş  verən  üsyanlar  içərisində  xüsusi  yeri  olan  və  böyük  bir  dövrü  əhatə  edən  Zeytun 

üsyanından  danışm aq  yerinə  düşər.  Zeytun  (Süleym anlı)  M araş  vilayətinin  şim al-qərbində  Ceyhan  çayı  ilə  Göksu 

arasında  dağlıq-m eşəlik  bir  qəsəbədir.  Söylənilir  ki,  bu  qəsəbədə  yaşayan  erm ənilər  səlcuqluların  A ni  krallığına 

basqınlarından  qaçıb  canlarını  qurtaran  erm ənilərin  bir  qolu  sayılır.  Sözügedən  bölgədə  65  il  yarım m üstəqil 

yaşadıqdan  sonra  əvvəlcə  D ülqədiroğluların,  sonra  T ecerli  türkm ənlərin  tabeliyində  yaşam ışlar.  Bölgə  O sm anlı 

tabeliyinə  keçdikdən  sonra  onlar  uzun  illər  əm in-am anlıq  içində  həyat  sürm üşlər.  Bəzi  m ənbələrə  görə  O sm anlı 

padşahı  IV  M urad  m üraciət  edən  zeytunlu  erm əni  təm silçilərə  bəzi  im tiyazlar  verm iş  və  bundan  sonra  onlardan 

vergi  də  alınm am ışdır.  1780-ci  ildə  Z eytunda  yaşayanlardan  vergi  istənildiyinə  görə  birinci  Zeytun  üsyanı 

başlam ışdı.  1780-1879-cu  illər  arasında,  yəni  99  illik   b ir   d ö v rd ə   Z e y tu n   e rm ə n ilə ri  dövlətə  q a rş ı  14  dəfə  ü sy an  

q a ld ırm ış la r.  A yrı-ayrı  10  vali və  paşa Zeytunda qalxan üsyanı yatırtm aq üçün  14  dəfə  səfər-yürüş təşkil  etm işdir. 

B u  qəsəbənin  erm əniləri  üsyan  etm ədikləri  dövrlərdə  isə  O sm anlı  dövlət  hakim iyyətini  tanım am ışlar.  Ü syanları 

yatırtm aq üçün təşkil edilən yürüşlərdən  sonra üsyançılara cəza verilm əsinə  A vropa dövlətləri m ane  olm uş  və  onlar 

dərhal  üsyançılarla  O sm anlı  dövlət  m əm urlarının  arasına  girərək  erm ənilərin  bağışlanılm asını  xahiş  etmişlər. 

Ü sy a n la rın   b ir   ə s r  boyu  təx m in ə n   y e d d i  ildə 

b ir  

dəfə 

baş 

v e rm ə sin in  

əsl 

səb əb in i 

isə 

o n la ra   lay iq li  d ə rs

v e rilm ə m ə si  ilə  iz a h la n d ırm a q   o la r.  Z eytunda  üsyanların  1879-cu  ildən  sonra  da  davam   etdiyini  növbəti 

açıqlam alarım ızda bəyan edəcəyik.  [2.69]

1.  Ə rz u ru m   ü sy a n ı

Ü syanın  planı  İstanbuldakı  Y eddiqülləli  erm əni  xəstəxanasında  hazırlandı.  Ə rzurum da  silah-sursat 

tədarükünə  başlandı.  Ərzurum   valisi  Sam ih  paşa bu  m əsələdən  xəbər tutaraq  silahların  tədarük  edildiyi  Sansaryan 

erm əni  m əktəbində  axtarış  aparılm asını  əm r  etdi.  A ncaq  m əktəbdə  axtarışın  aparılacağı  barəsində  xəbəri  alan 

erm ənilər  silah-sursatı  aradan  çıxara  bildilər.  A xtarış  zam anı  heç  nə  tapılm adı.  Erm ənilər  m üsəlm anların  (burada 

türklər  nəzərdə  tutulur)  silah  axtarm aq  bəhanəsi 

ilə 

evlərinə, 

m əktəb  və 

kilsələrə 

girdiklərinə 

etiraz  etm ək 

üçün

nüm ayişlərə  başladılar.  20  iyun  1890-cı ildə  Ə rzurum da toqquşm alar baş  verdi.  H ər iki tərəfdən  100-dən  çox insan 

həlak  oldu,  təxm inən  200-300  nəfər  yaralandı.  H adisələrin  böyük  əks-səda  doğurm adan  başa  çatm ası  erm əniləri 

həm  m əyus etdi, həm  də təlaş  içərisinə  saldı.  Belə b ir hadisənin paytaxtda törədilm əsinin daha m əqsədyönlü olacağı 

qərara alındı.

2.  M u sa  b əy  h ad isəsi

B u  hadisə  əslində  b ir  m əişət  problem indən  doğm uşdur.  Erm ənilər  xaçpərəstliyi,  can  və  m al-dövlətlərini 

qorum aq  m əqsədilə  problem i  şişirdərək  sanki  b ir  fırtına  qoparm ışlar.  Söylənənlərə  görə,  guya  m utkili  M usa  bəy 

m uşlu  keşişin  qardaşı  qızı  G ülzarı  aldadaraq  evinə  gətirm iş,  onun  nam usuna  toxunm uş,  sonra  da  m üsəlm anlığı 

qəbul etm ək şərtilə onu qardaşına verm işdir.

M uşlu  erm ənilər  M usa  bəydən  şikayət  etm işlər.  Lakin  bu  şikayət  ciddi  qəbul  edilm əyərək  baxılm am ışdır. 

Belə  olan  halda  58  nəfər  m uşlu  erm əni  İstanbula gəlm işdir.  H ökum ət  nüm ayəndələrindən  onlara  qulaq  asacaq  bir 

adam   tap a  bilm əyən  erm ənilər  baş  keşiş  tərəfindən  qəbul  edilm iş  və  qonaq  saxlanılm ışdır.  Erm ənilər  b ir  yol 

taparaq  (hiylə  ilə  yol  ta p m a q d a   b u   m illə t  çox  u s ta d ır-tə rc ü m ə ç in in   qeydi)  m əsələni  padşaha  çatdırm ışlar.  M usa 

bəy geniş xalq kütləsinin qarşısında m ühakim ə edilm iş  və günahsız olduğu sübut olunaraq bəraət alm ışdı.  E rm ənilər 

bu  şantaj  hadisəsindən  istədiklərinə  nail  ola  bilm ədilər.  A ncaq  təbliğatlarını  yenə  davam   etdirdilər.  Erm əni  qızı 

G ülzarın  anasının  və  keşiş  əm isinin  birlikdə  çəkilən  şəkilləri  h ər  yerə  yayıldı.  B u  hadisədən  erm əni  m əsələsinin 

xarici ölkələrə  yayılm ası və  erm ənilərin qızışdırılm ası üçün istifadə  edildi.

3.  Q u m q a p ı n ü m ay işi

A nadoluda  başladıqları hərəkatın  lazım i  qədər m araq  doğurm adığını görən  erm ənilər paytaxtda padşahın və 

xarici  ölkələrin diqqətini  çəkəcək bir nüm ayiş  planı hazırladılar.  1890-cı ildə  H ınçak kom itəsinin üzvləri  İstanbulda 

nüm ayişə  çıxdılar.

---

N üm ayişin planına görə  "kilsədə b ir bəyanat oxunacaq,  sonra keşişlər heyət halında bəyanatı sarayda padşaha 

verəcəkdilər".  B əyanat  kilsədə  oxundu,  lakin  baş  keşiş  saraya  getm əkdən  im tina  etdi.  K om itə  üzvləri  keşişi  zorla 

arabaya  m indirərək  saraya  doğru  hərəkət  etdilər.  Saraya  icazəsiz  girm ək  istəyən  erm ənilərlə  sarayın  təhlükəsizlik 

qüvvələri  arasında  vuruşm a  başladı.  Bu  hadisə  nəticəsində  2  erm əni  öldürüldü,  6-7  əsgər  ağır,  10  əsgər  yüngül 

yaralandı.

4.  M e rz ifo n ,  Q ey səri və Y o z q a t h a d isə lə ri

1892-93-cü  illərdə  erm ənilər  Qeysəri,  Y ozqat  və  Çorum   bölgələrində  b ir  sıra  hadisə  törətdilər.  M erzifonda 

üsyan  qaldırm ağa  çalışdılar.  G ünahkarlar A nkarada  m ühakim ə  edildi.  B aşçılar  haqqında  isə  edam   qərarı  çıxarıldı. 

A ncaq  əsas  günahkarlar,  hərəkatın  başçıları  -  M erzifondakı  am erikan  kollecində  m üəllim   işləyən  K arapet 

Tom ayanla  O hanes  Q ayahan  İngiltərə dövlətinin  təkidi  ilə  əfv  edildilər.  [4.8]  1892-ci  ildə  M erzifonda  H ınçak

kom itəsi  üzvlərindən  ibarət  böyük  b ir  şura  toplanaraq  erm ənilərin  təşkilatlanm a,  silahlanm a,  təbliğat,  maliyyə 

qaynaqları haqqında bir sıra qərarlar qəbul etdi.

K arapet  Tom ayan  isveçli  həyat  yoldaşını  xəstəxana  tikdirm ək  üçün  ianə  toplam aq  bəhanəsi  ilə  Fransa  və 

İngiltərəyə  göndərərək  H ınçak  kom itəsinin  xeyrinə  3000  ingilis  lirəsi  qədər  yardım   almışdı.  Bu  dövrdə  "O sm anlı 

hökum əti  m illi  azlıqlara  təzyiq  göstərir,  m üsəlm anlar  xaçpərəstlərə  h ər  cür  pislik  edir,  hətta  onları  ucdantutm a 

qırırlar"  deyə  erm ənilər 

təbliğat  aparm ış, 

soyğun,  qarət 

və 

basqın  etm iş,  sadə 

insanları 

qızışdırm ış 

və 

günahsız

adam ların qanını axıtm ışlar.  Bu da "həm  günahkar, həm  də  şikayətçi"  insanların əməli...

Jandarm  islah heyətinin rəhbəri  fransız generalı B aum ann dem işdir ki,  " z o r tə tb iq  etm əy ə giriş ə n lə rin   d aim  

tü r k lə r d ə n   ib a r ə t  o lm ası h a q q ın d a  id d ia  y a n lış d ır" .

5.  K eşiş  A şıq y an  h ad isəsi

Q um qapı nüm ayişindən bir nəticə  əldə  etm ədiklərinə və  böyük dövlətləri  hərəkətə  gətirə  bilm ədiklərinə  görə 

H ınçak  kom itəsi  1894-cü  ildə  İstanbulda  erm əni  m illətindən  olan  ziyalı  və  adlı-sanlı  şəxslərə  qarşı  sui-qəsd  təşkil 

etm ək  qərarına  gəldi.  B u  sui-qəsdlərin  b ir  ucu  erm ənilərin  dini  işlər  üzrə  rəhbəri  keşiş  A şıqyana  qədər  gəlib 

çatm ışdı.  25  m art  1894-cü  ildə  keşişə  tapança  ilə  hücum   edildi.  Lakin  tapançadan  atəş  açılmadı.  H ücum   edən 

erm əni tutuldu və  ifadə  verdi.  O  söyləyirdi  ki.  "Aşıqyan  erm əni  düşm ənidir,  buna görə  də  onun  cəzalandırılm asına 

qərar verildi".  [4.9]  A ncaq hücum a m üvəffəq olsa da, hücum   edən erm əni  ələ keçirilsə  də,  şübhə  yoxdur ki,  "türklər 

axırda keşişi də öldürdülər"  deyə təbliğat aparm aq üçün bir vasitə tapacaqdılar.  [4.9]

6.  B irin c i  S a su n  ü sy a n ı

Sasun  X IX   əsrin  əvvəllərində  Sürt  bölgəsinin  tabeliyində  olan,  yüzdən  çox  kəndi  birləşdirən  bir  rayon  idi. 

Bölgə  dağlıq  və  çətin  keçim li  bir  ərazi  olduğuna  görə  təhlükəsizlik  qüvvələri  oraya  lazım i  qədər  nüfuz  edə 

bilm irdilər.  Q um qapı  nüm ayişi  hesabına  xarici  dövlətlərin  m əsələyə  qarışm alarını  təm in  edə  bilm əyən  H ınçak 

kom itəsi  Sasunda  üsyan  qaldırm aq  üçün  plan  hazırladı.  P lana  H ınçak  kom itəsinin  İstanbul  təşkilatının  rəhbəri 

H am barsum   B oyaciyan  (M urad)  rəhbərlik  etdi.  Ə slən  A danadan  olan,  İstanbul  və  Cenevrədə  tibb  təhsili  alan 

H am barsum   B oyaciyan  tanınm am aq  üçün  özünə  M urad  ləqəbi  götürm üşdü.  M urad  və  yoldaşları  bölgəyə  gələrək 

əvvəlcə  təbliğat  və  təşkilatlanm a  işlərini  sürətləndirdilər.  Silahlanm a  və  təbliğat  fəaliyyəti  ilə  yanaşı,  üsyanda 

iştirak  edəcək  insanların  ailələri  M uşun  dağ  kəndlərində  yerləş dirıldi.  Sonra  onlar  M uş  düzənliyinə  enərək 

Silvandan gələn  üsyançılarla birləşdilər.  D aha sonra A nduk  dağında toplaşdılar.  1894-cü  ilin  avqust  ayında M uşun 

cənubunda  yaşayan  D əlican  kəndinə  hücum a  keçdilər.  M üsəlm anlar  yaşayan  kənddə  islam   dinini  təhqir  etdilər. 

Ə halinin  m alları talan  olundu,  b ir qismi  öldürüldü.  Ü syançılar M uş  ətrafında yerləşən  hərbi  birliklərə  də  hücum lar 

etdi,  lakin  M uşu  ələ  keçirə  bilm ədilər.  O nlar  yalnız  hücum la  kifayətlənm ədilər.  G üzat  kəndində  3-4  saat  ərzində 

m üsəlm an  qadınlara  təcavüz  etdilər,  onların  bir  hissəsinin  başını  kəsdilər.  B ir  çox  m üsəlm anın  gözləri  oyuldu  və 

qulaqları  kəsildi.  M üsəlm anlar  ən  m üdhiş  və  rəzil  təhqirlərə  m əruz  qaldılar,  xaçpərəstliyi  qəbul  etm ək  üçün  xaçı 

öpm əyə  m əcbur  edildilər.  Bu  üsyançılar  U faninar,  B əkiran,  B adikan  kəndlərinə  də  hücum   etdilər.  Çal  rayonunun 

Cinan bölgəsində yerləşən kəndlər də eyni hücum lara m əruz qaldı.

Ü syançılara qarşı hərbi  qüvvə  göndərildi.  H ər tərəfdən  sıxışdırılm alarına baxm ayaraq,  onlar təslim  olm aqdan 

im tina etdilər.  H am barsum  on bir yoldaşı ilə  ələ keçdi.

V .te  R.  Des  C oursons  Sasun  üsyanı  ilə  bağlı  fikirlərini  qısaca  belə  açıqlayır:  "Hınçak  kom itəsinin  üzvü 

M urad  ingilislərin  yardım   edəcəyindən  söz  açaraq  erm əniləri  aldatm ışdır.  A m erika  m ətbuatında neytral  qəzet kimi 

tanınan  "N yu-Y ork  H erald"  qəzeti  A vropa  ilə  bağlı  araşdırm asında  erm ənilərin  xaricilərdən  ibarət  təhrikedici 

qüvvələrlə  birlikdə  üsyan  etdiyini  göstərm işdir.  Ü syançılar  İngiltərədən  gətirilm iş  odlu  silahlardan  istifadə  etm iş, 

yanğınlar  törətm iş,  insanları  soymuş  və  öldürm üşlər.  Əsgərlərə  döyüşlərdə  m əğlub  olduqdan  sonra  dağlara 

çəkilm işlər.  İğtişaşı  araşdırm a  qurum u  (Sasun  üsyanının  səbəb  və  nəticələrini  araşdırm aq  üçün  tərkibində  xarici 

nüm ayəndələr  olan  bir  təşkilat)  yaradılm ışdır.  Bu  qurum   üsyançıların  üstünə  hərbi  qüvvənin  göndərilm əsini

---

O sm anlı  hökum ətinin  ən  təbii  haqqı  saymışdır.  H ərbi  qüvvə  hərəkətə  keçm iş,  çox  çətin  keçim li  dağlara  qalxan 

3000-ə  qədər erm əni  qulduru ilə  əsgərlər arasında qanlı döyüşlər olm uş və üsyan yatırılm ışdır."  [2.103]

7.  B ab -i Ali h ad isəsi

B u hadisə  O sm anlı dövlətinin  paytaxtında bir nüm ayiş  keçirm əklə  xarici  dövlətlərin  diqqətini  cəlb  etm ək və 

keçirilm əsi  nəzərdə  tutulan  yeni  tədbirlər  üçün  həm in  ölkələrin  yardım   və  dəstəyini  əldə  etm ək  kim i  m əkrli  bir 

m əqsəd  daşıyırdı.  Ü syan  18  sentyabr  1895-ci  il  tarixində  yenə  də  H ınçak  kom itəsi  tərəfindən  təşkil  edilm işdi. 

Ü syançılar b aşda keşiş  M ateos İzm irliyan olm aqla digər vilayətlərdən gələn m əlum atlandırılm ış,  aldadılm ış və  cahil 

erm ənilərlə  İstanbulda  toplaşdılar.  Keşiş  silahlı  insanları  ruhlandırm ışdı.  O,  avropalı  m üxbir  G eorq  Ceolisə  öz 

düşüncələrini belə  açıqlam ışdı:  "Biz bütün vasitələrdən  istifadə  edərək  savaşırıq.  B u zam an heç b ir günahı olm ayan 

bəzi insanlar d a zərər çəkərsə, bunun bir o qədər önəm i yoxdur."  [5.156]

O sm anlı  hökum əti  keşiş  İzm irliyandan  tələb  etm işdir  ki,  nüm ayişçilərə  öz  hərəkətlərindən  vaz  keçm əyi 

m əsləhət  versin.  Lakin  keşiş  belə  cavab  verm işdir:  "M ən  üsyançıların  nə  böyüklərini,  nə  də  kiçiklərini  tanıyıram . 

N ə  söyləm ək  lazım dırsa,  m ən  onu xalqa  çatdırdım , bundan b aşq a b ir  şey  deyə  bilm ərəm ".  30  sentyabr  1895-ci  ildə 

Q um qapıda erm əni  kilsəsində  yığılan  3-4  m in  erm əni  Bab-i  A liyə  doğru hərəkət etdilər.  Sultan  M ahm ud türbəsinin 

yaxınlığında  m inbaşı  Sərvət  bəyə  hücum   edərək  onu  öldürdülər.  Bab-i  A liyə  qədər  gələn  nüm ayişçilərin  qabağını 

burada  kəsdilər.  Jandarm   və  polisə  atəş  açan  erm ənilər  bu  nüm ayişlərindən  də  istədikləri  nəticəni  alm adan 

dağılışdılar.

8.  Z e y tu n   (S ü ley m an lı)  ü sy a n ı

1860-cı  ildən  sonrakı  dövrün  böyük  bir  qism ini  dövlətə  qarşı  üsyanlarla  keçirən  Z eytun  erm ənilərinin 

qaldırdığı üsyanlardan ən önəm lisi  1895-ci il üsyanıdır.

1895-ci  ilin  iyul  ayında  dövlət  təhlükəsizlik  qüvvələrinə  Zeytunun  A rekin  kəndində  erm ənilərin  üsyan 

fəaliyyətinə  bağlam ası  barədə  xəbər  çatdı.  Bu  şəxslərin  H ınçak  kom itəsinin  lideri  N azarbek  tərəfindən  erm əniləri 

silahlandırm aq,  ətrafdakı türk kəndlərinə,  hərbi birliklərə  basqınlar etm ək üçün göndərilm əsi təsdiqləndi.  1895-ci  il 

sentyabr  ayının  16-da  Zeytun  üsyançılarından  Partoqom ios  V artabetin  rəhbərliyi  ilə  100  nəfərdən  ibarət  üsyançı 

qrup  qaranlıq  b ir  dərədə  toplanaraq  üsyana  başladılar.  Q əsəbənin  kənar  yerlərlə  əlaqəsini  kəsdilər.  4000  silahlı 

daxil  olm aqla  6000  nəfər Zeytun  qəsəbəsinə  hücum a keçdi.  H ökum ət  binasını və  hərbi  hissəni  m ühasirəyə  aldılar. 

Qəsəbə  icra  nüm ayəndəsi  ilə  birlikdə  50  zabiti,  600  nəfər  əsgəri  əsir  götürdülər.  Ə sirlərin  çoxu  daha  sonra 

bilavasitə  erm əni  qadınları  tərəfindən  vəhşicəsinə  öldürüldü.  G öksudan  üsyanı  yatırtm aq  üçün  hərbi  qüvvə 

göndərildi.  Ü syançılar Z eytuna  sığındılar.  Z eytun m ühasirəyə  alındı.  Ü syanın tam   yatırıldığı ərəfədə  həm işə  olduğu 

kimi,  İstanbuldakı  xarici  dövlətlərin  elçiləri  m əsələnin  həllinə  m üdaxilə  edərək  hökum ətlə  üsyançılar  arasında 

razılaşm a yaratm aq təklifini  irəli  sürdülər.  Saraydan  verilən  qərarla tək lif qəbul  edildi.  Ü syanın  yatırılm ası prosesi 

dayandırıldı.  X arici  ölkələrin H ələbdəki konsulları m üzakirələrə  qatıldılar.  6  dövlətin konsulu  1  yanvar  1896-cı ildə 

Z eytuna y ola düşdü.  Fevral  ayının 28-də  üsyançılarla barış elan olundu.

B u  anlaşm anın  şərtləri  xüsusi  diqqət  çəkir.  Dövlətə  qarşı  çıxan,  dövlətin  yerli  icra  nüm ayəndəsini,  zabit  və 

əsgərini  əsir  alan,  vətəndaşını  öldürən  üsyançılara  cəza  əvəzinə  əlavə  im tiyazlar  verildi.  Eyni  im tiyazı  öm rünü 

dövlətə  baş  qaldırm aqla  keçirən  Z eytun qəsəbəsi  də  aldı.  Qəbul  edilən  təklifləri  qısaca  nəzərdən  keçirək:  xarici

ölkələrdən  gələn  H ınçak  rəhbərləri  dövlətə  təslim   edilm əyəcək;  həm in  rəhbərlər xaricilərin  nəzarəti  altında  ölkəni 

tərk   edəcəklər;  quldurlar  üçün  üm um i  əfv  elan  ediləcək;  Z eytuna  A vropa  dövlətlərinin  m əsləhət  bildiyi  şəxs  vali 

təyin  ediləcək;  qəsəbədə  təhlükəsizlik  qüvvələri  və  m əm urlar  zeytunlu  olacaq;  zeytunlular ötən  vergi  borclarını və 

beş  il  vergi  ödəm əyəcək;  zeytunluların  silahları  özlərində  qalacaq;  yanm ış  olan  hərbi  kazarm a hökum ət tərəfindən 

yenidən  inşa  ediləcək;  zeytunluların  can,  m al  və  nam us  təhlükəsizliyi,  dini  toxunulm azlığı  xarici  konsulluqlar 

tərəfindən nəzarətdə  saxlanılacaq və  s.

B u  anlaşm a  ilə üsyanların  qarşısının  niyə  alınm adığını səbəbi  izah  edilm əyəcək qədər  açıq  görünür.  "Bir

dövlətin  hüdudları daxilində  yaşayan h ər hansı b ir cəm iyyətə  digər vətəndaşlarına nisbətən  m əhdudlaş dırıcı sərhəd 

qoyulm ursa,  (bütün  vətəndaşlar  bərabərhüquqludursa)  b ir  cəm iyyətin  hansı  ad  altında  olursa-olsun  haqq  istəm əsi 

haqq deyil,  im tiyazdır.  B u isə  səm im iyyət və  dövləti dövlət edən nüfuzla b ir yerə  sığm ayan b ir m əsələdir.”

9.  1895-ci ildə m e y d a n a   çıxan  bəzi h a d isə  və ü s y a n la r

Trabzon,  G üm üşxana,  Bəyburt,  Ərzurum ,  M uş  və  Bitlis  hadisələrinin  m eydana  çıxm a  form aları,  istifadə 

olunan  m etodlar,  təbliğat  vasitə  və  üsulları,  irəli  sürülən  tələblər,  hadisələrin  planlı  şəkildə  b ir  m əqsədə

yönəldilərək  m əlum   bir  m ərkəzdən  idarə  edilm əsi  baş  verənlərin  xaricdən  gətirilən  xüsusi  hazırlanm ış  insanlar 

tərəfindən törədilm əsini göstərir.  H adisələrin m eydana çıxm a səbəbləri  aydındır.  Y axalanaraq həbs  edilən  şəxslərin 

üstündən  D aşnaksütyun  kom itəsinin  proqram ları  çıxm ışdır.  İlk  hadisələr  başlandıqdan  sonra  onlar  "m üsəlm anlar 

erm əniləri  öldürürlər"  deyə  qorxu  və  həyəcan  yaratm ış,  sevilən  insanlara,  m əscidlərdən  çıxanlara  hücum   etm əklə

---

x alq ı qızışdırm ışlar.

Erm əni  təcavüzü  ilə  başlayan  hadisələrdə,  xüsusilə  hərbçilərin  daim i  yerləşm ə  m əkanlarından  uzaq  yaşayış 

m əntəqələrində  erm ənilərlə  m üsəlm anlar  üz-üzə  qalm ışdılar.  Ən  çox  şikayət  kürdlərin  erm ənilərə  hücum larından 

olm uşdur.  M üsəlm an  cam aatın  (burada türklər nəzərdə  tutulur)  hadisələrə  qarışm ası  yalnız  təhlükəsizlik  qüvvələri 

gələnə  qədər  öz  canını,  m alını,  xüsusən  də  nam usunu  qorum aq  m əqsədi  daşım ışdır.  M üsəlm anlar  heç  b ir  zaman 

hərbi  birliklərlə 

birlikdə erm ənilərə  qarşı  hərəkata  qoşulm am ışdır.  K əndlərdən  qızları  qaçırıb  nam uslarına

toxunm aq,  ham ının  sevim lisi  olan  Şeyx  H eydər  əfəndini  edam   etm ək,  cüm ə  nam azı  qılan  m üsəlm anlara  hücum  

çəkm ək həm in  qəbildəndir.  1895-ci  ildə  Trabzon,  G üm üşxana,  Bəy-burt,  Ərzurum ,  M uş  və  B itlisdə  m eydana gələn 

hadisələri  araşdırm aq  üçün  hökum ət  tərəfindən  yaradılan  qurum un  rəhbəri,  D övlət  H esablam a  Palatasının  birinci 

bölm əsinin  rəisi,  padşahın yavəri  korgeneral  S.  M ehm et  Sadəddin  paşanın  12  yanvar  1895-ci  ildə  baş  verən  tarixi 

hadisələrlə  bağlı Osm anlı hökum ətinə verm iş  olduğu raport xüsusilə  diqqətə layiqdir.[6]

a.  T ra b z o n   h ad isəsi

"Trabzonun  kəndlərində  yığışan  erm ənilər  kom itəçilər  tərəfindən  şəhərə  gətirilərək  əldə  silah  gəzməyə 

başlam ışdılar.  İstanbuldan  bərə  vasitəsilə  gələn  erm ənilər  Şərq  m eydanında  trabzonlu  erm ənilərlə  görüşdülər. 

H adisələr  26  sentyabr  1895-ci  ildə  ticarətlə  m əşğul  olan  b ir  erm əninin  iş  m ərkəzinin  eyvanından  açılan  atəşlə 

başlandı.  Erm ənilər ətrafa atəş  açdılar.  Toqquşm alar 25  saat davam   etdi.  H ərbçilərin  hadisəyə  qarışm asından  sonra 

üsyan yatırıldı.

H adisə  vaxtı  erm ənilərin 

bəzi 

iş  yerlərində 

b ir  neçə 

əşya 

itm işdi.  İtmiş 

əşyaların 

böyük  qism i  tapılm ış  və

xüsusi  yaradılan  kom issiyanın  vasitəsilə  m alın  qaytarılm ası  barəsində  dil  kağızı  alınaraq  h ər  kəsə  öz  m alı  təhvil 

verilm işdi. 

H adisəni  törədənlər  hərbi  m əhkəm ədə  m ühakim ə  edilmiş  və  tərtib  olunan  raport  İstanbula

göndərilm işdir.  H adisələrdə  203 

nəfər  erm əni 

ölm üş,  18 

nəfər  yaralanm ışdı. 

M üsəlm anlardan  21 

nəfər 

ölm üş,  25

nəfər  isə  yaralanm ışdı.  Trabzon  vilayətinin  əhalisi  974492  nəfərdən  ibarətdir.  O nlardan  789547  nəfəri  m üsəlm an, 

145901  nəfəri yunan,  43044 nəfəri isə erm ənidir."

b.  G ü m ü şx a n a  h ad isəsi

G üm üşxana  qəzalarından  heç  birində  erm əni  yox  idi.  A ncaq  şəhərin  özündə  247-yə  qədər  erm əni  evi  vardı. 

Bitlis  hadisəsinin  baş  verdiyi  gün  1895-ci  il  oktyabrın  25-də  erm ənilər  dükanlarını  açm ayaraq  üsyana 

hazırlaşm ışdılar.  İsrailyan  H acı  N işan  adlı  b ir  erm əninin  evinin  pəncərəsindən  cam aata  atəş  açılm ası  ilə  üsyan 

başlanm ış  oldu.  Ə trafdakı  kəndlilərin  işə  qarışm ası  nəticəsində  toqquşm alar  45  saat  davam   etdi.  Ə rzincandan 

T rabzona gedən taborun  m üdaxiləsi  sayəsində  üsyan  yatırıldı.  İtmiş  m alların  tapılaraq  geri  alınm ası və  sahiblərinə 

qaytarılm ası  üçün  rayon  m ərkəzində  xüsusi  kom issiya  qurulm uşdu.  Bu  kom issiya  vasitəsilə  oğurlanan  m allar 

tapılm ış  və  sahiblərinə  qaytarılm ışdı.  H adisələrdə  erm ənilərdən  8  nəfər  ölm üş,  1  nəfər  yaralanm ışdı. 

M üsəlm anlardan isə  2 nəfər ölm üş, 4 nəfər yaralanm ışdı.

Ə halinin  sayım ından  sonra m əlum   olm uşdur ki,  G üm üşxana bölgəsində  cəm i  106985  nəfər yaşayır,  onlardan 

81180 nəfəri m üsəlm an,  24317 nəfəri yunan,  1404 nəfəri isə  erm əni əhalisinə m ənsubdur.  [6]

e.  M uş  h ad isəsi

M uş  bölgəsində  erm əni  əhalisinin  sayı  m üsəlm anlardan  xeyli  az  idi.  Lakin  b una  baxm ayaraq,  M uş  erm əni 

fəaliyyətinin ən yayqın m əkanlarından biri  kim i tanınırdı.  M uş  düzənliyində  sıx yerləşən erm əni  kəndləri  sayəsində 

burada kom itəçilərin fəaliyyəti çox asan başa gəlirdi.

M uşdakı  Z əngli  kilsədə  və  B itlisdəki  am erikan  m issioner  m əktəbində  çalışan  bəzi  şəxslər  erm əni 

düşüncələrini  həm  yaym ağa  dəstək  verir,  həm   də  onlara yardım  göstərirdilər.  M illətlərarası zəm ində  düşm ənçiliyin 

artdığını  görən  m uşlu  m üsəlm an 

və 

erm ənilərin  sayılıb-seçilən 

insanları 

M uş 

idarə 

heyətinin  üzvü  H acı 

Talıb

əfəndinin  evində  yığışm ış 

və 

əvvəllər olduğu  kim i,  qonşu  haqlarına  hörm ətlə 

yanaşılm asını 

istəm iş  və 

bu  barədə

çoxlu  nəsihət  verm işdilər.  Lakin  bu  nəsihətlərin  bir  xeyri  olm am ışdı.  3  noyabr  1895-ci  il  tarixdə  cüm ə  günü 

erm ənilərdən  birinin  silah  m ağazasında  b ir  silahdan  güllə  açılm ışdı  (öz  ifadələrinə  görə  təsadüfən).  D igər 

m ağazanın 

dam ından  isə  b ir  erm əninin  "m ağazalarınızı  bağlayın"  deyə  qışqırm asından  sonra  erm ənilər

m ağazalarını bağlayıb  qaçışm ağa  başlam ışdılar.  Q arışıqlıq  və  toqquşm alar belə  baş  verm işdi.  A z  bir vaxtdan  sonra 

hərbi  birliklər  vəziyyəti ələ  alm ış,  şəraitə  hakim   olm uşlar.  M ağaza  və  evlərdən  m al-əşya  oğurlanm asına  yol

verilm əm işdi.

Toqquşm alarda  m üsəlm anlardan  5  n əfər  ölm üş,  6  n əfər yaralanm ışdı.  Erm ənilərdən  4  n əfər  ölm üş,  32  nəfər 

isə  yaralanm ışdı.  Bəzi  kəndlərdə 

m al-əşya 

itkisi 

də 

vardı. 

Lakin  kəndlərdə 

çalışan  m əm urların  köm əyi 

ilə 

itmiş

m alların 90 faizi tapılaraq mal  sahiblərinə  qaytarılm ışdı.

M uş  rayonunun  466  kəndi  var.  315  kənddə  yalnız  m üsəlm anlar  yaşayırlar.  109  kənddə  erm ənilərlə 

m üsəlm anlar qarışıq halda,  52 kənddə  isə yalnız erm ənilər yaşam aqdadırlar.

---

Say etibarilə  əhalinin  85957 nəfəri m üsəlm an,  58240 nəfəri isə erm ənidir.  [6]

f.  B itlis h ad isəsi

"B itlisdə  erm əni  fəaliyyət m ərkəzi buradakı A m erika m issioner m əktəbi  idi.  Bu m əktəb A m erikaya köçən bir 

erm əni  tərəfindən  qurulm uş  və  ona rəhbərlik  işi A m erikada təhsil  alan  Jorcnas  adlı b ir  erm əniyə  həvalə  edilmişdi. 

Jorcnasın və keşiş köm əkçisinin təhriki  sayəsində  cam aat üsyana təşviq olunm uşdu.

13 

oktyabr  1895-ci  il  -  cümə  günü,  yəni  G üm üşxana  hadisələrinin  başladığı  gün  m üsəlm anlar  m əsciddə 

olarkən  protestant  m əktəbində  çalınan b ir zəng  səsi  ilə  əvvəlcə  adlı-sanlı erm ənilər aradan  çəkildi,  ikinci  zəng  səsi 

ilə  erm ənilər  m ağazalarını  bağladılar.  O nlar  bəzi  dəyərsiz  əşyalarını  m ağazalarından  bayırda  saxlayaraq  cam aatı 

talan a  sövq  etdilər.  Y anğın təlaşı  yaratm aq  üçün  b ir  neçə  m ağazaya  partlayıcı  m addə  yerləşdirdilər.  Ü çüncü  zəng 

səsi  ilə  h ər  tərəfdən  hücum a  keçdilər.  M əsciddə  cüm ə  nam azından  çıxan  cam aat  erm ənilərin  hücum una  m əruz 

qaldı.  A ncaq  erm ənilərin  silahdan  istifadə  zam anı  bacarıqsızlığı və  qorxaqlığı,  türklərin  isə  bu  sahədə  üstünlükləri 

qısa  zam an  ərzində  şəraitin  türklərin  xeyrinə  dəyişm əsinə  im kan  verdi.  İki  saat  sürən  toqquşm a  təhlükəsizlik 

qüvvələri və hərbçilərin köm əyi ilə  dayandırıldı.

Bitlis  və  onun  m ərkəzi  qəzalarında  m eydana  gələn  toqquşm alarda  m üsəlm anlardan  124  nəfər  ölm üş,  173 

nəfər yaralanm ışdı.  E rm ənilərdən 

307  nəfər 

ölm üş,  89 

nəfər 

yaralanm ışdı. 

Bitlis  vilayətində 

(Siirt və G ənc 

rayonu

da daxil olm aqla)  156496 m üsəlm an,  54679 erm əni vardı.

H adisələr  zam anı  m ağazalardakı m al  və  əşyaların  ham ısı  qorunm uş,  bəzi  m ağazalarda  xırda  itkilər

yaranm ışdı."[7]

10.  V an  ü sy a n ı

V anda erm əni  kom itələri,  H ınçak və  D aşnaksütyun təşkilatlarının yerli  bölm ələri  çox güclü  idi.  B ura İran və 

Q afqazdan çoxlu və  asanlıqla silah-sursat gətirilir,  üsyan üçün b ir ilə  yaxın vaxtda hazırlıq  aparılırdı.  Erm ənilərdən 

"silah  vergisi"  toplanırdı.  H ər  cür  hazırlıq  işi görülm üşdü.  Q aldırılacaq  üsyanı  idarə  etm ək  üçün  rəhbərlər  İran  və 

R usiyadan V an a gəlm işdilər.

R us  generalı  M ayevski  V an  üsyanı  haqqında  belə  yazırdı:  "Van  üsyançıları  erm əni  m əsələsinə  A vropa 

dövlətlərinin  diqqətini  çəkm ək  və  onların  dəstəyini  qazanm aq  üçün  çalışdılar.  Əl-ələ  verm əyən,  hərəkatdan  boyun 

qaçıran  varlı-hallı  erm əniləri  ölüm lə  təhdid  edərək  onlardan  pul  topladılar,  siyasi  cinayətlər  törətdilər.  Bəzi 

yaram azların  hərəkətlərinə  qarşı  çıxan,  onlara  m ane  olan  dini  rəhbər  Boğos  1896-cı  il  yanvarın  6-da  erm ənilərin 

böyük  bayram ında  kilsəyə  gedərkən  öldürüldü.  Ü syançı  erm ənilər  rus  konsulluğunun  yaxınlığında  hərbi  təlim   və 

atış təcrübəsi keçirdilər.  İngiltərə konsulluğu vasitəsilə  yardım   alınırdı.  İngilislər b ir tərəfdən erm əniləri  dəstəkləyir, 

digər  tərəfdən  də  "erm əni qanını  V anın  sam anından  ucuz  aldıqlarını"  söyləyirdilər.  Y ardım   etm ək  üçün  ə traf

bölgələrdən  V ana  gələn  kasıb  cam aatın  vəziyyəti  hökum əti  şübhələndirm işdi.  1896-cı  ilin  yaz  aylarında  erm əni 

üsyan  hərəkatı  sürətləndi.  X alq  arasında  dedi-qodu  başlandı.  E rm ənilərin  çılğınlığı  və  təcavüzkarlığı  artdıqca 

m üsəlm anların səbri tükənirdi."[8]

V an  üsyanı  1896-cı  il  iyul  ayının  2-3-də  gecə  şəhərdə  patrul  xidm əti  aparan  əsgərlərə  erm ənilərin  açdığı 

atəşlə  başlandı.  M üsəlm an və  erm ənilər  qarşılıqlı  surətdə  bir-birinə  hücum   etdilər.  H ökum ət m üsəlm anların  şəhərə 

girərək  hadisənin  böyüm əsinin  qarşısını  alm ağa  çalışdığı  vaxtda  erm ənilər  xaricdən  dəstək  alm ışdılar.  Sasun  və 

Z eytunda baş  verən hadisələr onların əleyhinə nəticə versə  də  erm ənilərin bu üsyanı  qaldırm aqda m əqsədi hadisəyə 

xarici  dövlətlərin  diqqətini  çəkm ək  idi.  H adisə  onların  düşündükləri  kim i  oldu.  V andakı  ingilis  konsulu  m inbaşı 

V ilyam sın V an üsyanı ilə  bağlı m əruzəsindən bəzi fikirləri nəzərinizə  çatdırırıq:

-  "1896-cı  il  iyun  ayının  2-3-də  gecə  V anın  küçələrində  xidm ət  zam anı  hərbi  patrula  erm ənilərin  hücum u 

oldu.  Patrul  rəisi və b ir əsgər ağır şəkildə yaralandı."

-  "Bu hadisələrə  sərsəm  erm ənilər səbəb olm uşlar."

-  "Q əzetlərdə erm əni m əsələsi  ilə  bağlı yazılan yazılar gerçəklikləri  əks etdirm ir."

-  "Üsyan  rəhbərləri  arasında  12-15  nəfərə  qədər A m erika,  R usiya və  B olqarıstan  vətəndaşı  olan  şəxslər var. 

Ü syançıların  sayı 600 nəfərdir.  O nların R usiya istehsalı olan tüfəngləri var.  Bu tüfənglər xalqdan  "silah vergisi"  adı 

altında toplanan pullarla alınm ış və  İran yolu  ilə  V ana gətirilm işdi.  B u  açıqlam anı kütləvi  inform asiya vasitələrinin 

yazdığı  kim i  erm ənilərin  mal,  can  və  nam uslarını  qorum aq  üçün  yox,  m üstəqillik  və  ya  m uxtariyyət  əldə  etm ək 

m əqsədilə  silaha 

sarıldıqlarını  bildirm ək 

üçün  yazıram ."[9.  41-67-207] 

" T ü r k lə r   A n a d o lu d a  

y aln ız

m ü s ə lm a n la rın   deyil,  d ig ə r  irq d ə n   o la n la rın  

d a  

ən 

y a x ş ıla rıd ır. 

R u s 

və 

A v ro p a  q ə z e tlə rin in   y a z d ıq la rı

g ü n a h la r a  əsla lay iq  d e y illə r."

B əli,  bu  bir xarici  (ingilis)  konsulun  verdiyi  qiym ətdir.  H ər halda,  burada hökum ət  yenə  xaricilərə  m üraciət 

edir, konsullara lazım i m əlum at və nəzarətetm ə haqqı verirdi.

11.  O s m a n lı b a n k ın a  b a sq ın

---

Erm əni  kom itəçiləri  Q um qapı  hadisəsindən  sonra  onlara  xərac  verm əyən  erm ənilərə  güclü  təzyiq  etməyə 

başladılar.  O nları  m ü x təlif  yollarla  hədələdilər  və  sui-qəsd  təşkil  etdilər.  D aşnaksütyun  kom itəsinin  İstanbul 

təm silçisi  M əlik Y usifyan  adlı qafqazlı b ir erm əni  idi.  1896-cı ildə  İstanbulda  " Ş a n t"   ( " ild ır ım " )   adlı b ir inqilabi 

dərnək  quruldu.  Bu  zam an  "Qurban"  adlı  yardım çı bir  dərnək  də  fəaliyyət  göstərirdi.  H əm   " Ş a n t"   və  " Q u r b a n "  

dərnəkləri.  həm   də  H ınçak  və  D aşnaksütyun kom itələri  İstanbuldakı  O sm anlı bankına hücum   planı  hazırladılar.  14 

avqust  1896-cı ildə X osrov və  Papken adlı kom itəçilər 6 nəfərlə  birlikdə tapança və  əl  qum baraları ilə banka hücum  

etdilər.  G üllə  və  qum bara  atdılar.  S onra  bankda  çalışanları  b ir  yerə  topladılar.  S ilah  və  partlayış  səslərini  eşidən 

əsgər və  m ülki  şəxslər bankın ətrafına  yığışdılar.  A tılan güllə  və  qum baralardan  ölən  və  yaralananlar vardı.  A z  bir 

vaxtdan  sonra  padşahın  baş  katibi  banka  gələrək  kom itəçilərlə  görüşdü.  H ücum   edənlərin  və  D aşnaksütyun 

kom itəsinin  istəkləri  həddindən  artıq  ağır  idi.  O nların  istəkləri  bankın  m üdiri  ser  E dqar  V insent  və  R usiya 

səfirliyinin  tərcüm əçisi  M axim ov  tərəfindən  padşaha  çatdırıldı.  H ücum   edənlərlə  uzun  danışıqlardan  sonra  onlar 

bankdan çıxaraq əsgərlərin arasından keçm əklə bank m üdirinin lim andakı böyük qayığına m inm iş və b ir xarici gəmi 

ilə  M arselə  getm işdilər.  B u  hadisədən  erm ənilər  və  onların  ham iləri  türklərin  əleyhinə  olaraq  "türklər  erm əniləri 

kütləvi  surətdə  qırırlar"  şəklində  istifadə  etdilər.

O sm anlı bankına  hücum da iştirak  edən  trabzonlu  H raç  (H aylk)  T iryakyanın  ifadəsindən  götürdüyüm üz  bəzi 

cüm lələri  olduğu  kim i  nəzərinizə  çatdırırıq:  "A dam ların  sıx olduğu  səmtə  b ir  qum bara  atdım ,  qışqırıqlar  yüksəldi, 

ham ı  qaçm ağa  başladı.  B ir  qum bara  da  atdım.  Q um baralar  heyrət  ediləcək  nəticələr  verirdi.  S əpələnən  qum bara 

qəlpələri  adam ları dərhal öldürm ür,  lakin bədənlərini  dağıdırdı ".  [10.  506]

B u hadisə  üzündən  h ər cür  siyasi  oyuna girən keşiş  İzm irliyan  istefa verərək  Qüdsə  getdi.  X arici  dövlətlərin 

araya girm əsi nəticəsində  erm əni  quldurları bu dəfə  də yaxalarını qurtara bildilər və əfv olundular.

12.  İk in c i  S asu n   ü sy a n ı

O sm anlı  bankına  hücum dan  sonra  erm əni  kom itəçiləri  öz  fəaliyyətlərini  artırdılar.  O nlar  təhlükəsizlik 

qüvvələri  ilə  davam lı  surətdə  toqquşm alar  törədirdilər.  Y avaş-yavaş  fəaliyyətlərini  A nadoluda  erm ənilərin  sıx 

yaşadıqları kəndlərə  istiqam ətləndirdilər.  A nadoluya xaricdən  silah-sursat gətirm əyin  ən  asan yolu  İran  sərhədi  idi. 

A ncaq  İran  sərhədinin  böyük  bir  hissəsi  keçm ək  üçün  m ünasib  deyildi.  H anasor  bölgəsində  də  kürdlər  yaşayan 

M azrık  kəndi  erm ənilərin  qarşısında  böyük  b ir  əngəl  yaradırdı.  1894-cü  ilin  iyulunda  erm əni  kom itəçiləri  400 

nəfərlik  quldur  dəstəsi  ilə  H anasora  hücum   etdilər.  İki  gün  davam   edən  hücum   nəticəsində  M azrıkdakı  əhalinin 

çoxu  (qadın və  uşaqlar da daxil  olm aqla)  m əhv edildi.  H ərbçilər gəlib  çatanda quldurlar İrana qaçdılar.  1895-ci  ilin 

yazında  A ndranik,  H vayr,  Serop  kim i  quldurbaşı  erm ənilərin  rəhbərliyi  altında  bir  sıra  quldur  dəstələri  Q afqaz  və 

İrandan  Türkiyəyə  keçm əyə  başladılar.  1897-ci  ildə  bəzi  kom itəçilər  Sasun  və  M uş  bölgəsinə  gələrək  üsyana 

hazırlıq  gördülər.  1898-ci ildə  D aşnaksütyunun  konqresində  Sasunun  fəaliyyət  m ərkəzi  kim i  seçilm əsi  və  burada

silah-sursatın toplanm ası qərara  alındı.  Ü syana  Ə hlətin  Sohart kəndindən  adlı-sanlı  Serop  paşa  rəhbərlik  edəcəkdi. 

Serop  bir nəfəri  öldürərək xaricə  qaçm ış,  sonra da B atum a gələrək  " İn tiq a m   d o s tu "   adlı quldur dəstəsinin  başçısı 

olm uşdu.  Seropdan sonra onun yerinə A ndronik keçm iş və hərəkata rəhbərliyi ələ  almışdı.

1901-ci  ildə  hökum ət  Sasunda  təhlükəsizliyi  təm in  etm ək  üçün  b ir  kazarm a  tikdirm əyə  başladı.  E rm ənilər 

buna m ane  oldular.  A ndronik  quldur  dəstəsi  ilə  M uşun  yaxınlığındakı b ir  m onastırda yerləşdi.  A ndronikin  üstünə 

göndərilən  B əhri  paşanın  səfəri  xəstəlik və  pis  hava şəraitinə  görə  uğursuzluqla nəticələndi.  1903-cü  ildə  R usiyada 

sıxışdırılan  erm əni  quldur  dəstələri  Türkiyə  torpaqlarına  keçm əyə  başladılar.  Bu  dəstələr  arasında  etdiyi 

vəhşiliklərlə  ad-san qazanm ış qanıçən  sivaslı M urad da v ar idi.

13  aprel  1904-cü  ildə  erm əni  quldur  dəstələrinə  qarşı  hərbi  hərəkat  başlandı  və  1904-cü  il  iyul  ayına  qədər 

davam   etdi.  M uş  bölgəsinə  sıxışdırılan  erm əni  quldur  dəstələri  xarici  dövlətlərin  araya  girm əsi  üzündən  yenə  də 

sərbəst buraxıldı və ikinci  Sasun üsyanı da beləcə başa çatdırıldı.

13.  I I   Ə b d ü lh ə m id ə   su i-q əsd  (U lduz h ad isəsi)

D aşnaksütyun  kom itəsi  Sofiyada  (B olqarıstanda)  toplanaraq  İstanbul  və  İzmirdə  hərəkətə  keçm əyi  qərara 

aldılar.  K om itənin  İstanbul  qrupunu  Safo,  Torkom   və  A sort  adlı  erm ənilər  təşkil  edirdilər.  H ərəkatı 

planlaşdıranlardan  X ristafor  M ikaelyan  və  H ovnan  Y unanıstana  gedərək  Zarune,  Safo  və  M ari  A nçkova  ilə 

görüşdülər.  Bu  qrupa  R usiya  vətəndaşı olan  yəhudi  Sam uel  Fayn  və  R ubina  ləqəbli b ir  erm əni  qızı  da  qoşuldu.

O nlar  saxta pasport  düzəltdirərək  İzmirə  qayıtdılar.  X ristafor M ikaelyan  isə  İstanbula getdi.  O,  B eykozun  Polonez 

kəndində  qum bara  atm aq  təcrübəsi  ilə  m əşğul  oldu.  X.  M ikaelyan  R usiya  yəhudisinin  pasportu  ilə  R usiya 

səfirliyindən  aldığı m əsləhət əsasında padşahın cüm ə  günləri  xalqla salam laşm a m ərasim inə  getdiyi yeri,  giriş-çıxış 

yollarını,  dayandığı  yerləri  araşdırm ağa  başladı.  Bu  araşdırm a  ilə  yanaşı  öz  işindən  qalm ayan  M ikaelyan 

qum baraatm a  sınağı  zam anı həlak  oldu.  İstanbuldakı  hərəkata  rəhbərliyi  Safo,  A şot,  Kris,  Torkom ,  Zare,  A ram   və 

Zayndan ibarət olan kom itə  öz üzərinə götürdü.

---

İzm irdə  b ir  sıra  dövlət  və  şəxsi  evlərin,  bankların  dağıdılm a  planı  hazırlandı.  Safo  V yanada  alt  hissəsinə 

40-45  kq  partlayıcı  m addə  yerləşdirm ək  m üm kün  olan  bir  araba  düzəltdirdi.  A raba  İstanbula  gətirildi  və 

oturacağının  altına  120  kq  partlayıcı qoyulm uş,  xüsusi  sifarişlə  hazırlanm ış  dəm ir bir  sandıq yerləş dırildi.  A rabaya 

m üəyyən  zam an  kəsim ində  yanan  (bir  dəqiqə  qırx  iki  saniyə)  fitil  quraşdırdılar.  A rabanı  Tarel  X açikyan  sürəcək, 

R ubina Fayn da öz istədiyi kim i arabada oturacaqdı.  [11]

1905-ci  il  iyul  ayının  21-də,  yəni  cümə  günü  Sultan  II  Ə bdülhəm id  xalqla  rəsm i  salam laşm a  m ərasim ində 

saraya geri  dönərkən bom ba planlaşdırıldığı kim i,  m əscidin  qarşısında partladıldı.  H əm in gün m əsciddən  çıxdıqdan 

sonra  padşahın  şeyxülislam la  çox  qısa  b ir  görüşm əsi  olm uşdu.  B ir  neçə  dəqiqə  sürən  görüş  onu  ölüm ün 

pəncəsindən  xilas  etm işdi.  İstanbul  və  İzmirdə  aparılan  təhqiqatlar  nəticəsində  İzmirdə  həyata  keçirilm əsi 

planlaşdırılan digər hadisələr də baş tutm adan  aşkarlandı.

M əhkəm ə  E.  Jorisə  edam   hökm ü  versə  də  o,  xarici  dövlətlərin  m üdaxiləsi  sayəsində  padşah  tərəfindən  əfv

edildi.

O sm anlı  padşahına  qarşı  təşkil  edilən  bu  sui-qəsddə  yəhudilərin  erm ənilərlə  birlikdə  hərəkət  etm əsi  faktını 

1897-ci  ildə  yəhudilərin  Fələstində  yerləşm ə  üçün  bir  yurd  yeri  tələb  etm əsi,  habelə  Sultan  Ə bdülhəm idin  onların 

bu istəyini  qətiyyətlə  rədd edərək H aham   (yəhudilərdə  dini  rəhbər) və  sionist təşkilatının  qurucusu T eodor H erizeni 

ölkədən  çıxarm ası ilə əlaqələndirm ək olar.

g.  A d a n a  h ad isəsi

A dana  üsyanı  ikinci  m əşrutiyyətdən 

sonra  baş 

verən 

ilk  üsyandır. 

R usların 

isti 

dənizlərə 

çıxış 

arzusu  ham ı

tərəfindən  bilinən  bir gerçəklikdir.  B ir  çox  erm əni  də  guya  qədim də  m övcud  olm uş  R apınyan  krallığını  K ilikyada 

yenidən  qurm ağın xəyalı  ilə  yaşayırdı.  K ilikyanın  m ərkəzi  A dana  idi.  R uslar  A dananı  ələ  keçirərək  qədim

krallıqlarını  qurm aq  üçün  daim   erm əniləri  qızışdırırdılar.  A danadakı  erm əni  əhalisinin  sayı  az  idi.  B una  görə  də 

planlı  şəkildə  M araş,  Zeytun,  V an,  H arput,  D iyarbəkr  və  Bitlis  kim i  bölgələrdən  şəhərə  erm əniləri  gətirərək 

yerləşdirirdilər.  G ətirilən  erm ənilər  sayəsində  A danada  erm əni  əhalisi  yüzdə  qırx  faiz  artm ış  oldu.  B erlin 

konfransında erm ənilərin  yurdu  m əsələsi  m üzakirə  ediləndə  əslən  erm əni  olan  Loris  M elikov  erm əni  keşişi H oren 

N arbeyə  "Q afqazda erm ənilər üçün y er yoxdur,  siz  aşağı yerlər üçün  çalışın"  demişdi.

İkinci  m əşrutiyyətin  elanı  (1908)  ilə  erm əni  kom itələrinin  fəaliyyətində  sanki  b ir  durğunluq  yaranm ışdı. 

O nlar  yeni  konstitusiyanın  verdiyi  haqlardan  yararlanaraq  öz  fəaliyyətlərini  qorxusuz  və  açıq  davam   etdirməyə 

çalışırdılar.

29  m art  1909-cu  ildə  erm ənilərin  M ərsində  " S iv a sın   T e y m u rlə n g   tə rə fin d ə n   a lın m a s ı"   pyesini  erm əni 

təbliğatı  kim i  oynam ası,  iki  cavan  tükün  öldürülm əsi  və  m üsəlm anların  çox  sevib  hörm ət  bəslədikləri  b ir  qocanın 

erm ənilər tərəfindən  qətl  edilm əsi  baş  verən  hadisələri  daha da  qızışdırdı.  K üçələrdə  güllə  atılm ası,  erm ənilərin  öz 

m ağazalarını bağlam ası,  erm əni  A sadurun  evindən  atılan güllə  ilə  b ir nəfərin  öldürülm əsi  m üsəlm anlarla erm ənilər 

arasında toqquşm aların  üç  gün  (1-2-3  aprel)  davam   etm əsinə  səbəb  oldu.  Toqquşm aları  yatırtm aq  üçün  Q arahisar 

R ə d if  taboru  göndərilsə  də  taborun  əsgərləri  öz  kənd  və  ailələrini  qorum aq  üçün  dağılışdılar.  A prelin  11-də 

D ədəağacdan gələn üç tab o r toqquşm aları dayandırdı.

Toqquşm alar dayandırıldıqdan sonra A danada hərbi m əhkəm ə quruldu.

A ltı nəfər m üsəlm an,  altı nəfər erm əni  daxil  olm aqla on beş  nəfər edam   edildi.  A ltı nəfərə  çubuqla döyülm ə 

cəzası verildi.  E rm ənilər ölülərinin çox olduğunu və  sözügedən hərəkatın m üsəlm anlar tərəfindən erm əniləri  qırm aq 

m əqsədilə  törədildiyini  iddia  etdilər.  V alilikdən  verilən  bilgiyə  görə  h ər  iki  tərəfdən  ölənlərin  sayı  m in  nəfərdən 

azdır.  " L a   T u r q u ie "  q əzetin in   y a z d ığ ın a   g ö rə  250  nəfəri  m üsəlm an  olm aqla  ölənlərin  sayı  cəm i  m in  nəfər

olm uşdur.  [10.  556]

D əniz  qüvvələri  naziri  və  4-cü  ordu  kom andanı  Cam al  paşanın  m əruzəsində  yazılırdı:  "A dana  cam aatının 

çoxu  türkdür.  V ilayət  əhalisinin  cəmi  500  m in  nəfərə  qədərdir.  B unların  60  m inə  qədəri  erm əni,  25  m inə  qədəri 

ərəb,  15  m inə  qədəri yunandır."  [12.348]

D axili  işlə r  n a z iri  T ələt  p a ş a   xatirələrində  qısaca  söyləyirdi:  "1909-cu  il  aprelin  14-də  A dana  üsyanından 

sonra daxili  işlər naziri  oldum.  A dana hadisələrinin m əhkəm ə  sənədlərini  diqqətlə  nəzərdən keçirdim .  M əh k əm ə d ə  

a r a ş d ır m a   k o m issiy a sın ın   üzvü  o lan   e rm ə n ilə rin   şah id liy i  ilə  h a d isə lə rin   e rm ə n ilə r  tə rə fin d ə n   q ız ış d ırıla ra q  

tö rə d ild iy in ə   b ir   d a h a   əm in   o ld u m .  K om issiyanın  erm əni  m illətindən  olan  üzvü  A kop  B abikyan  bunu  m ənə 

şəxsən  özü  söylədi.  H adisələri  törətm əkdə  erm ənilərin  m əqsədi  ölkədə  çaxnaşm a yaratm aqla A vropa  dövlətlərinin 

diqqətini  öz üzərinə  çəkmək.  nəticədə  yaranm ış vəziyyətdən  istifadə  edərək  K ilikyada m üstəqil  erm əni  üsul-idarəsi 

yaratm aq idi".  [13]

Erm ənilər bu hərəkatın  İstanbulda m artın 31-də  baş  verən hadisə  ilə  əlaqəli  olduğunu iddia etm iş və  h ər yana 

m üsəlm an düşm ənçiliyinin qurbanı olduqlarını yaym ışdılar.

---

A dana  hadisəsi  ilə  bağlı  bunları  nəticə  kim i  söyləm ək  olar:  A d a n a   h a d isə lə rin ə   e rm ə n i  k o m itəç ilə ri  ilə 

e rm ə n i  din   a d a m la rın ın   c a n a d o y d u rm a   və  q ız ış d ırm a   əm ə llə ri  səbəb  o lm u ş d u r.  Erm ənilər  m üsəlm an 

cam aatını qorxutm uş, hadisə törətm əyə təhrik etmiş və  onlara rahatlıq verm əm işlər.  O nlar O sm anlı hökum ətinin xoş 

niyyətindən yararlanm ış və  silahlanaraq təşkilatlanm ışlar.

Erm ənilər  K onstitusiyanın  verm iş  olduğu  haqlardan  pis  niyyətlərinə  nail  olm aq  üçün  istifadə  etm işlər.  Bu 

hadisələrin 31  m art hadisəsi ilə heç b ir əlaqəsi yoxdur.

ƏDƏBİYYAT:

1.  H am za Bekteş.  Erm eni terörü-(konfrans m aterialları),  1984

2.  B elgelerle  erm eni  sorunu.  G n.K ur.A TESE yayını,  1984

3.  Eyüp  Şahin. Y abançı gözüyle  erm eni m eselesi.  Ankara.  2001

4.  K am uran Gürün.  Erm eni  sorunu. A nkara,  1918

5.  V arantyan M.  D aşnaksütyun tarixi.

6.  A T E SE  başkanlığı arxivi, № 9/3850, I sənəd  (dəftər halında)

7.  K orgeneral  S.M ehm et  Sadəddin  paşanın  O sm anlı hökum ətinə  m əruzəsi  hadisələri  qiym ətləndirən  xülasə 

ilə bitm işdir.

8.  V an və  Bitlis bölgəsinin statistik m əlum atları

9. 

"M avi kitab".  1896

10.  Esat Uras.  Tarihte erm eniler ve  erm eni  sorunu.1987

11.  H üsam attin Ertiirk.  İki devrin perde  arkası.  A nkara,  1963

12.  Cam al paşa (D əniz qüvvətləri kom andanı).  H atıralar.  İstanbul,  1956

13.  E nver Bolayır.  T alat paşanın hatıraları.  İstanbul,  1946

(A rdı var)

T ü rk c ə d ə n   ç e v irə n : 

V ü q a r  Ö M Ə R O Ğ L U