2
Az
ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.Bakıxanov adına
Tarix İnstitutu nəzdində Birləşdirilmiş Dissertasiya
Şurasının 1 iyun 2004-cü il qərarı ilə nəşr olunur
Elmi redaktoru
Q.M.Bayramov tarix elml
əri doktoru, professor.
R
əy
T.H.Musayeva tarix elml
əri doktoru, professor.
F.F.Əhmədova
tarix elmləri namizədi, dosent.
H
əsənov H.Ə. Nəriman Nərimanovun milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti.
Bakı: Elm, 2005. 248 səh.
M
ənsub olduğu siyasi rejimin sənədlərində adı “türk millətçisi” kimi
qalmış, xalqımızın xatirəsində isə vətənpərvər bir dövlət xadimi kimi yaşayan
N
əriman Nərimanovun Azərbaycan dövlətçiliyi qarşısında tarixi rolu, oxuculara
H
əsən Həsənovun bu kitabında yeni faktlarla təqdim olunur.
0503020907
sifarişlə
655 (07) 02005
İSBN 5 – 8066 – 1718 – 1
© H
əsən Həsənov, 2005
3
İXTİSARLARIN SİYAHISI
AXC – Az
ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
AK(b)P – Az
ərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası
AKP – Az
ərbaycan Kommunist Partiyası
AME – Az
ərbaycan Milli Ensiklopediyası
AMEA – Az
ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
DSİ - Dövlət Siyasi İdarəsi
XKS –
Xalq Komissarları Soveti
XKŞ – Xalq Komissarları Şurası
KP –
Kommunist Partiyası
MİK - Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi
MK – M
ərkəzi Komitə
RK(b)P –
Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası
RKP –
Rusiya Kommunist Partiyası
RSFSR – Rusiya Sov
et Federativ Sosialist Respublikası
SƏ – Seçilmiş əsərlər
Sov.İKP – Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası
SSR –
Sovet Sosialist Partiyası
SSRİ – Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı
TBMM – Türkiy
ə Böyük
Millət Məclisi
4
GİRİŞ
SSRİ dağıldıqdan, Azərbaycan xalqı dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən,
marksist-leninçi ideoloji stereotipl
ər, təsvirlər
və məhdudiyyətlər aradan
qaldırıldıqdan sonra sovet dövrü tarixinin və şəxsiyyətlərinin obyektiv öyrənilməsi
üçün
əlverişli şərait yaranmış, tarixi hadisə və prosesləri, siyasi və dövlət
xadiml
ərinin baxışlarını, fəaliyyətlərini olduğu kimi öyrənmək və qiymətləndirmək
problemi aktuallaşmışdır.
Bu baxımdan Azərbaycan xalqının görkəmli ictimai, siyasi və dövlət
xadimi,
sovet hakimiyy
əti dövründə özünəməxsus siyasi düşüncəyə malik,
f
əaliyyəti müxtəlif illərdə fərqli qiymətləndirilən, tariximizdə silinməz iz buraxan
N.N
ərimanovun həyat və fəaliyyətinə dair xeyli əsərlər yazılmışdırsa da,
onun milli
dövl
ətçilik baxışları və fəaliyyəti indiyədək tarixşünaslığın tədqiqat obyekti
olmadığından araşdırılması zərurəti meydana çıxmışdır.
Bel
ə mövzunun seçilməsi öz növbəsində bir neçə problemin araşdırılmasını
t
ələb edir. Bunlardan sovet hakimiyyətinin ilk illərində milli məsələlərin həllinin
meydana çıxması; Rusiyada yaşayan türk xalqlarının dövlətçilik uğrunda
mübariz
əsi; müstəqil dövlət olmuş, lakin sovetləşən respublikaların öz
müst
əqilliklərini qorumaq yolunda apardıqları mübarizə; Rusiya imperiyası dağılıb
xalqlar müst
əqillik qazandıqları şəraitdə dövlətlərarası sərhədlər probleminin
ortaya çıxması; inkişafda olan kommunist ideologiyasının hökmranlığı şəraitində
xalqların milli düşüncə və adət-ənənələrinin qorunub saxlanılması problemlərinin
araşdırılması aktuallaşmışdır. Bu səpkidə araşdırma SSRİ-də kommunist
ideologiyası çərçivəsində formalaşıb fəaliyyət göstərən milli təmayülçülük hərəkatı
v
ə onun mahiyyətini, N.Nərimanovun bu hərəkatın yaradılmasında və fəaliyyətində
rolunu,
onun milli t
əmayülçü kommunist baxışlarının köklərinin araşdırılmasını,
türk
əsilli siyasətçilər və dövlət xadimləri arasında onun yayılmasını, bu mübarizə
yolunda
əldə olunan uğurlar və baş verən itkiklərin araşdırılmasını aktuallaşdırır.
Problemin m
əhz bu baxımdan kompleks şəkildə araşdırılması
N.N
ərimanovun milli dövlətçilik baxışlarının formalaşdığı mühitin öyrənilməsinə
düzgün elmi-
metodoloji yanaşmağa imkan verir. Bundan başqa, 1920-ci ilədək
olan dövrd
ə N.Nərimanovun ədəbi və ictimai-siyasi fəaliyyətinin onun milli
dövl
ətçilik baxışlarının formalaşmasına təsirini araşdırmaq da mühüm elmi-tarixi
aktuallıq kəsb edir.
N.N
ərimanovun bolşevik rejimi şəraitində milli dövlətçilik baxışlarını və
f
əaliyyətini öyrənmək üçün iqtisadi inkişafa, xarici əlaqələrə,
hərbi quruculuğa,
milli-m
ədəni inkişafa, Azərbaycan dilinə münasibətini, ona dövlət dili statusu
verm
ək uğrunda səylərini və din problemlərinə münasibətini araşdırmaq zəruridir.
N.N
ərimanovun milli ziyalılara diqqəti, onları ölüm təhlükəsindən və təqiblərdən
qoruması məsələlərini olduğu kimi öyrənmək aktualdır. Dövrünün ideoloji
c
əhətdən bir-birinə zidd partiyalarının üzvləri olan ziyalıların N.Nərimanova böyük